از آن به فارسی ارائه شده است^۱ که ریشه در حدس اسلوب بیانی آیه از سوی مترجمان دارد. حمل اسلوب «فَمَا أَصْبَرَهُمْ‏» بر تعجب، ریشه در این نکته دارد که ماده صبر را به معنای جرأت داشتن معنا کرده‏اند که در برخی از روایات نیز به همین معنا به کار رفته است،^۲‏‏‏ لکن تعجب بر خداوند محال است و جایی کاربرد دارد که سبب آن نامعلوم باشد؛ ولی در اینجا صدر آیه به سبب اشاره دارد. از این رو، ‏نمی‏توان آن را حمل بر تعجب از سوی خداوند دانست، مگر این‏که بگوییم عملکرد آنان به گونه‌ای است که موجب تعجب انسان‏ها از آنان شده است و آن را به شکل پرسش بیان کرده‏اند که شما را چه شده است که این چنین به سوی آتش رهسپارید؟

بر پایه روایت کلینی از امام صادق علیه السلام عدم شکیبایی مخاطبان آیه در انجام اعمال بدی است که آن‏ها را به سوی آتش جهنم سوق داد^۳. بر پایه روایت دیگر ماده صبر جانشین عمل شده و جمله (فَمَا أَصْبَرَهُمْ عَلَى ٱلنَّارِ‏) به «ما أعملهم بأعمال أهل النار‏» تفسیر شده است.^۴ دیدگاه سوم نیز جمله مذکور را به «ما أجرأهم على النار‏» تفسیر کرده است.^۵

روشن است که روایت اول و دوم به سببی که آنان جهنمی شده‏اند، اشاره کرده است و البته احتمال اطلاق سبب بر مسبب نیز داده شده است.^۶ دیدگاه سوم نیز به لازم معنای دو

کشتن پیامبران خودشان می‏کردند. هر چند این احتمال، نظر به اسناد فعل قتل به آنان درست به نظر می‏رسد، اما بر پایه روایتی از امام صادق‏ علیه السلام این اقدام از سوی بنی اسرائیل نبوده است، بلکه به دلیل افشای اسرار پیامبران از سوی قوم بنی اسرائیل، حاکمیت جور روزگار آنان دست به کشتار پیامبران زدند؛ لکن چون سبب اصلی قتل آنان همین عدم راز داری بنی اسرائیل بوده، قتل به آنان نسبت داده شده است. متن روایت مذکور چنین است:

۰.... عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام - وَ تَلَا هذِهِ الْآیَةَ: (ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِٔايَاتِ ٱللَّهِ وَ يَقْتُلُونَ ٱلنَّبِيِّينَ بِغَيْرِ ٱلْحَقِّ ذَٰلِكَ بِمَا عَصَوا وَّكَانُوا يَعْتَدُونَ)^۱ - قَالَ: وَ اللَّهِ، مَا قَتَلُوهُمْ‏ بِأَیْدِیهِمْ، وَ لَاضَرَبُوهُمْ بِأَسْیَافِهِمْ، وَ لکِنَّهُمْ سَمِعُوا أَحَادِیثَهُمْ، فَأَذَاعُوهَا فَأُخِذُوا عَلَیْهَا، فَقُتِلُوا، فَصَارَ قَتْلًا وَ اعْتِدَاءً وَ مَعْصِیَةً.^۲

روشن است که بر پایه تبیین این روایت از آیه نباید بنی اسرائیل را عاملان مستقیم قتل پیامبران خودشان بدانیم. این دیدگاه در برخی از تفاسیر کهن، چون تفسیر مقاتل بن سلیمان نیز مقبول واقع شده است و قتل پیامبران را به پادشاهان و حاکمان بر بنی اسرائیل نسبت داده است^۳ و برخی از محققان امامیه نیز این روایت را در باب مشارکت در مقدمات قتل و رضایت به آن گزارش کرده‏اند.^۴

صبر بر آتش

در تبیین مقصود از صبوری بر آتش در جمله (فَمَا أَصْبَرَهُمْ عَلَى ٱلنَّارِ‏) از آیه (أُولٰئِكَ ٱلَّذِينَ ٱشْتَرَوُا ٱلضَّلَالَةَ بِالْهُدَىٰ وَ ٱلْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَمَا أَصْبَرَهُمْ عَلَى ٱلنَّارِ)^۵ و هدف از آن دیدگاه‏های متنوعی چون حمل بر استفهام، تعجب میان مفسران وجود دارد^۶ و ترجمه‏های متعددی نیز