143
گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق

التهاب و نگرانی است و وظیفه‌ای سنگین بر دوش خود احساس می‏کند که ممکن بود در اثر این فشارها جان تهی کند. این تبیین از آیه در روایت امام باقر‏ علیه السلام چنین آمده است:

۰.... فأمر فرعون بأخذه فأخذ التابوت و رفع إلیه، فلما فتحه وجد فیه صبیا، فقال: هذا إسرائیلی و ألقى اللّٰه فی قلب فرعون لموسى محبة شدیدة، و کذلک فی قلب آسیة و أراد فرعون ان یقتله فقالت: آسیة لا تقتله (عَسَىٰ أَن يَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَ هُمْ لَا يَشْعُرُونَ)، انه موسى، و لم یکن لفرعون ولد. فقال: إئتوا ظئرا تربیه فجاؤوا بعدة نساء قد قتل أولادهن فلم یشرب لبن أحد من النساء و هو قول اللّٰه: (و حرمنا علیه المراضع من قبل) و بلغ أمه ان فرعون قد اخذه فحزنت و بکت، کما قال اللّٰه: (و أصبح فؤاد أم موسى فارغا)، یعنی کادت ان تخبر بخبره أو تموت، ثم ضبطت نفسها، فکان کما قال اللّٰه عز و جل: (لَوْلَا أَن رَّبَطْنَا عَلَىٰ قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِينَ)...۱

روشن است که این روایت، تفسیری متفاوت با آرای مفسران و البته دقیق و متناسب با سیاق آیه ارائه کرده است. بر پایه روایت مادر موسی علیه السلام در این بخش از داستان آرام نیست و این امر کاملاً طبیعی است و همچنین، فاقد عقل نیز نیست، بلکه به وظیفه مادری خویش می‏اندیشد. لذا آرای مفسرانی که وی را واجد آرامش یا فاقد عقل و صبر دانسته‏اند، با تفسیر روایت امام باقر علیه السلام از آیه سازگاری ندارد. شایان ذکر است که در برخی از قرائات تفسیری «فارِغاً‏» در (أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسى‏ فارِغاً‏) به «فزعاً» و «قرعاً» و «فرغاً» تفسیر شده است که همگی با تفسیر روایت مذکور هم‏سویی دارند؛ زیرا فزع حالتی روانی و برآیند ‏شدّت حزن و نگرانی است و قرع نیز به حالت تهی شدن سر از موی گویند و فرغ نیز به معنای هدر رفتن شیء در اثر پر شدن گویند.۲

قتل پیامبران

ممکن است از ظاهر آیه (ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِٔايَاتِ ٱللَّهِ وَ يَقْتُلُونَ ٱلنَّبِيِّينَ بِغَيْرِ ٱلْحَقِّ ذَٰلِكَ بِمَا عَصَوا وَّكَانُوا يَعْتَدُونَ)۳ چنین به نظر آید که بنی اسرائیل به طور مستقیم اقدام به

1.. تفسیر علی بن ابراهیم، ج۲، ص۱۳۶.

2.. و فی الشواذ قراءة الحسن و فضالة بن عبداللّٰه‏‏‏: «فؤاد أم موسی فزعا». و قراءة ابن عباس «قرعا» بالقاف و الراء. و حکی قطرب عن بعضهم: «فرغا» (مجمع البیان، ج۷، ص۴۱۵).

3.. سوره بقره، آیه ۶۱.


گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
142

علم خشوع آفرین

از ظاهر آیه (إِنَّمَا يَخْشَى ٱللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ ٱلْعُلَمَٰؤُا)۱ ممکن است هر نوع عالم و علمی به ذهن مخاطب خطور نماید و همه عالمان در علوم و فنون، خاشع خداوند دانسته شوند، لکن در روایت امام سجاد‏ علیه السلام مراد از علم در این آیه، معرفت الهی و مقصود از عمل، تبعیت و عمل توامان با رغبت تبیین شده است:

۰.و ما العلم باللّه و العمل الا إلفان مؤتلفان، فمن عرف اللّه خافه، و حثه الخوف على العمل بطاعة اللّه، و ان أرباب العلم و اتباعهم الذین عرفوا اللّه فعملوا له و رغبوا الیه و قد قال اللّه: (إِنَّمَا يَخْشَى ٱللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ ٱلْعُلَمَٰؤُا).۲

فراغت فواد

در تبیین مراد از «فراغت فواد» در آیه (وَ أَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَىٰ فَٰرِغًا إِن كَادَتْ لَتُبْدِى بِهِ لَوْلَا أَن رَّبَطْنَا عَلَىٰ قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِينَ)۳ میان مفسران آرای متنوعی چون خالی شدن قلب مادر موسی علیه السلام از صبر و عقل،۴ تهی شدن از عقل،۵ خالی شدن از هر گونه ترس و نگرانی،۶ خالی شدن از هر چیز به جز یاد موسی علیه السلام۷ گفته شده است؛ ولی در روایات امامیه آیه (أَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَىٰ فَٰرِغًا‏) را به «شدّت و سنگینی حزن دست‏یابی فرعون به موسی علیه السلام و تأثیر روانی آن در جان و گفتار مادر ایشان» تفسیر شده است که ممکن بود در اثر آن به دلیل خلجان مهر مادری واقعیت داستان را افشا کند یا جان تهی کند؛ زیرا مادر موسی علیه السلام آگاهی یافته بود که موسی علیه السلام در دربار فرعون است، ولی آگاهی نداشت که خداوند محبت وی را در قلب فرعون و همسر وی انداخته است. شرایط روانی مادر موسی علیه السلام در این حالت بسیار شکننده و سرشار از

1.. سوره فاطر، آیه ۲۸.

2.. نور الثقلین، ج‏۴، ص۳۵۹‏

3..‏ سوره قصص، آیه ۱۰.

4.. احکام القرآن،ج۳، ص۱۴۶۴.

5.. البحر المحیط، ج۸، ص۲۸۹؛ تفسیر ابن عربی، ج۲، ص۱۱۶.

6.. المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۶، ص۱۲.

7.. الدر المنثور، ج۵، ص۱۲۲.

  • نام منبع :
    گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
    سایر پدیدآورندگان :
    علي راد
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1406
صفحه از 312
پرینت  ارسال به