واژه دکّا در آیه (كَلَّا إِذَا دُكَّتِ ٱلْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا) که به زلزله یا همان تکانه‏های شدید و محسوس زمین معنا شده است^۱ که در روایتی از ابن عباس به حرک درآوردن زمین آمده است.^۲ مقصود از اصطلاح، ترکیب‏های خاصی هستند که معنای لغوی مفردات آن‏ها مقصود نیست؛ برای مثال، طهارت به معنای پاکیزگی برای هر عرب زبان مخاطب قرآن روشن است، اما در آیه (لَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ)^۳ نیز همین معنای لغوی آن منظور است یا این‏که مفهوم خاصی از آن ارائه شده است. بر پایه روایت، طهارت زنان بهشتی به معنای پیرایستگی آنان از حیض و حدث است.^۴

کارکرد معناشناختی این روایات محدود به تبیین دلالت معنایی واژه یا مصطلح قرآنی بوده و به بیان مدلول جمله یا آیه نمی‏پردازند. روایاتی که معنای مفرده یا اصطلاح قرآنی به کار رفته در بافت و سیاق آیات را بیان کنند، ذیل گونه روایات معناشناختی قرآن قرار می‏گیرند. معصومان علیهم السلام بسیار روشمند و دقیق به تبیین معانی واژگان قرآن پرداخته‏اند و از قواعدی بهره جسته‏اند که از جمله آن‏ها می‏توان به استناد به سیاق، بهره گیری از روش قرآن به قرآن، استناد به سنّت نبوی، توجه به قرائت صحیح، ارجاع به فهم عرب، واژه اشاره کرد.^۵ در این پژوهه مجال نداریم که به تمامی ابعاد معناشناسی روایی مفردات قرآن بپردازیم و فقط بر این مهم تأکید داریم که گونه خاصی از روایات اهل بیت‏ علیهم السلام عهده‏دار معناشناسی مفردات قرآن در کاربست قرآنی آن شده‏اند. نمونه‏های ذیل گویای استقلال و تمایز این گونه از سایر احادیث تبیینی هستند.

برخی از لغویان و اعراب،^۱ اعتماد بر قرائت‏های شاذ،^۲ اجتهادات واژه‏شناسان^۳ و عجمی بودن برخی از صاحب قاموس لغات عرب^۴ از جمله آسیب‏های موجود در کتاب‏ها‏ی لغت است که دست محقق را در مراجعه به این آثار می‏لرزاند. این در حالی است که روایات معناشناختی قرآن از مسیری تقریباً قابل اعتماد و بر پایه موازین اعتبارسنجی خاصی به دست ما رسیده‏اند و بر مبانی کلامی، تاریخی و حدیثی قابل اعتمادی استوارند.

از سوی دیگر، فارغ از این آسیب‏ها، کتاب‏ها‏ی لغت موجود در فهم ترکیبات و اصطلاحات و معانی بافتی واژگان قرآن به هیچ روی سودمند و کارآمد نیستند. لذا به معناشناسی اجتهادی در تفسیر قرآن تأکید شده است.^۵ از سوی دیگر، در آیات قرآن کریم کلمات عربی در بافت و اسلوب قرآنی چنان با دقت گزینش شده‏اند که فهم ظرائف و لطایف معنایی آن‏ها دقت و توان ادبی بالایی می‏طلبد و این چنین نیست که با مراجعه به کتاب لغت معتبری به آسانی معنای مفردات قرآنی را فراچنگ آورد؛ زیرا واژه‏شناسی‏ قرآن صرفاً دانستن معنای وضعی آن در لغت عرب نیست، بلکه افزون بر این، نیازمند توجه به قرائن و قواعد دیگری برای کشف معنای کاربردی آن در بافت و سیاق قرآنی هستیم؛ ضرروتی که اساس دانش تفسیر قرآن بر پایه آن استوار است؛ زیرا به دنبال کشف مراد الهی است و با ترجمه از این حیث تفاوت ماهوی و کارکردی دارد.

شماری از روایات تبیینی به معناشناسی یک مفرده یا یک مصطلح قرآنی پرداخته‏اند. مقصود از مفرده همان کلمات یا حروفی هستند که معنای آیه استوار بر آن‏هاست؛ همانند