1.. ... و انّما هلَک الناسُ فِی المتشابِه لانَّهم لم یَقفوا علی معناه و لم یَعرفوا حقیقَته فوضعوا له تأویلات من عِند اَنفسِهم بآرائِهم و استغَنوا بذلکَ عَن مسألةِ الاوصیاءِ و نبذوا قولَ رسولِ اللّٰه‏ صلی الله علیه و اله وراءَ ظُهورهم (وسائل الشیعة، ج۲۷، ص۲۰۱).

2.. مجمع البیان، ج۸، ص۷۴۱.

3.. فیض کاشانی این آسیب را چنین تقریر می‏کند: فنقول: و باللّٰه التوفیق إن من زعم أن لا معنی للقرآن الا ما یترجمه ظاهر التفسیر فهو مخبر عن حد نفسه، و هو مصیب فی الاخبار عن نفسه، و لکنه مخطئ فی الحکم برد الخلق کافة إلی درجته التی هی حده و مقامه، بل القرآن و الأخبار و الآثار تدل علی أن فی معانی القرآن لأرباب الفهم متسعا بالغا و مجالا رحبا قال اللّٰه عز و جل: (أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلْقُرْءَانَ أَمْ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا)، و قال سبحانه: (وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ ٱلْكِتَابَ تِبْيَـٰنًا لِّكُلِّ شَىْ‏ءٍ)، و قال: (مَّا فَرَّطْنَا فِى ٱلْكِتَابِ مِن شَىْ‏ءٍ)، وقال: (لَعَلِمَهُ ٱلَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ). و قال النبی صلی الله علیه و اله: «إذا جاءکم عنی حدیث فاعرضوه علی کتاب اللّٰه تعالی فما وافق کتاب اللّٰه فاقبلوه، و ما خالفه فاضربوا به عرض الحائط». و کیف یمکن العرض و لا یفهم به شئ، و قال صلی الله علیه و اله: «القرآن ذلول ذو وجوه فاحملوه علی أحسن الوجوه»، و قال أمیر المؤمنین علیه السلام: «الا أن یؤتی اللّٰه عبدا فهما فی القرآن». و قال علیه السلام: «من فهم القرآن فسر جمل العلم». أشار به إلی أن القرآن مشیر إلی مجامع العلوم کلها إلی غیر ذلک من الآیات و الأخبار، فالصواب أن یقال من أخلص الانقیاد للّٰه و لرسوله صلی الله علیه و اله و لأهل البیت علیهم السلام و أخذ علمه منهم و تتبع آثارهم و اطلع علی جملة من أسرارهم بحیث حصل له الرسوخ فی العلم و الطمأنینة فی المعرفة و انفتح عینا قلبه و هجم به العلم علی حقائق الأمور و باشر روح الیقین و استلان ما استوعره المترفون و أنس بما استوحش منه الجاهلون و صحب الدنیا ببدن روحه معلقة بالمحل الأعلی فله أن یستفید من القرآن بعض غرائبه ویستنبط منه نبذا من عجائبه لیس ذلک من کرم اللّٰه تعالی بغریب ولا من جوده بعجیب فلیست السعادة وقفا علی قوم دون آخرین، و قد عدوا علیهم السلام جماعة من أصحابهم المتصفین بهذه الصفات من أنفسهم کما قالوا: «سلمان منا أهل البیت علیهم السلام»، فمن هذه صفته لا یبعد دخوله فی الراسخین فی العلم العالمین بالتأویل بل فی قولهم «نحن الراسخون فی العلم»، کما دریت فی المقدمة السابقة (تفسیر الصافی، ج۱، ص۳۵‏ - ۳۶).

1.. برای آگاهی از ضرورت وجود پیش فرض در تفسیر، ر.ک: منطق تفسیر قرآن(۱)، ص۱۲۵؛ درسنامه ترجمه: اصول، مبانی و فرایند ترجمه قرآن کریم، ص۱۱۳- ۱۱۴ و ۱۲۷؛ «پیش فهم‏های علامه در المیزان»، ص۱۵۳.

2.. «مبانی و معیارهای فهم روشمند وحی»، ص۲۰ - ۲۸.

3.. این آسیب در روایات متعددی از رسول خدا‏ صلی الله علیه و اله و اهل بیت علیهم السلام تذکر داده شده است؛ برای نمونه، در روایاتی از ایشان چنین گزارش شده است: «قال وهب بن وهب القرشی: و حدثنی الصادق جعفر بن محمد، عن أبیه الباقر، عن أبیه علیهم السلام: أن أهل البصرة کتبوا إلی الحسین بن علی علیهما السلام، یسألونه عن الصمد فکتب إلیهم: بسم اللّٰه الرحمن الرحیم، أما بعد فلا تخوضوا فی القرآن، و لا تجادلوا فیه، و لا تتکلموا فیه بغیر علم، فقد سمعت جدی رسول اللّٰه صلی الله علیه و اله یقول: من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوء مقعده من النار» (التوحید، ص۹۰ - ۹۱)؛ «... و من فسر القرآن برأیه فقد افتری علی اللّٰه الکذب ...» (کمال الدین و تمام النعمة، ص۲۵۷)؛ «... قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و اله: قال اللّٰه جل جلاله: ما آمن بی ‏من فسر برأیه کلامی و ما عرفنی من شبهنی بخلقی و ما علی دینی من استعمل القیاس فی دینی» (عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج۱، ص۱۰۷)؛ «...‏کانّهم ائمّة الکتابِ و لیسَ الکتابُ امامهم فلم یبق عندهم منه الاّ اسمه و لا یعرفون الاّ خطّه و زُبُره ...» (الکافی، ج۸، ص۳۸۸‏)؛ «...‏ و إیاک و إیاک و تلاوة القرآن برأیک، فإن الناس غیر مشترکین فی علمه کاشتراکهم فیما سواه من الأمور، و لا قادرین علیه و لا علی تأویله إلا من حده و بابه الذی جعله اللّٰه له فافهم إن شاء اللّٰه و اطلب الامر من مکانه تجده إن شاء اللّٰه» (المحاسن، ج۱، ص۲۶۸).

4.. این‏ آسیب در روایات «ضرب قرآن با قرآن» نامیده شده است: «ما ضرب رجل القرآن بعضه ببعض إلا کفر» (الکافی،‏ ج۲، ص۶۳۲). ملا محسن فیض در تبیین آین آسیب چنین می‏نویسد: أقول: لعل المراد بضرب بعضه ببعض متشابهاته إلی بعض بمقتضی الهوی من دون سماع من أهله أو نور و هدی من اللّٰه (تفسیر الصافی، ج۱، ص۳۵). ملا صالح مازندانی نیز آن را چنین تفسیر کرده است: قوله: «ما ضرب رجل القرآن بعضه ببعض إلاّ کفر» یحتمل وجهین: الأوّل أن یُراد بالضرب المعنی المعروف، فإن کان من باب الاستخفاف فهو کفر جحود و إلاّ فهو کفر النعمة و ترک الأدب. الثانی أن یُستعمل الرأی فی المجمل و المؤول و المطلق و العامّ و المجاز و المتشابه و غیرها من المعضلات و یجمع بینها بإعتبارات خیالیة و إختراعات وهمیة و یستنبط منها أحکاماً (( یعمل بها و یفتی بها من غیر أن یکون له مستند صحیح و نقل صریح عن أهل الذکر علیهم السلام، و قد نقل عن الصدوق أنه قال فی کتاب معانی الأخبار «سألت محمد بن الحسن عن معنی هذا الحدیث فقال: هو أن یجیب الرجل فی تفسیر آیة بتفسیر آیة أخری» (شرح اصول الکافی، ج۱۱، ص۸۳).

5.. «... عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَا عَلِمْتُمْ فَقُولُوا، و مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَقُولُوا: اللَّه أَعْلَمُ؛ إِنَّ الرَّجُلَ لَیَنْتَزِعُ الآیَةَ مِنَ الْقُرْآنِ یَخِرُّ فِیهَا أَبْعَدَ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ و الأَرْضِ» (الکافی، ج۱، ص۴۲)؛ ملا صالح مازندرانی نزع آیات را چنین شرح کرده است: ... إنّ الرجل لینتزع الآیة من القرآن»، أی لیقتلعها من انتزعت الشیء فانتزع، أی اقتلعه فاقتلع، و المقصود أنّ الرجل لیأخذ الآیة من القرآن و یستخرجها منه لیستدلّ بها علی مقصوده أو لیفسّر معناها (شرح اصول الکافی، ج۲، ص۱۲۵).