فصل چهارم: ارزشيابی لذّت‌جويی

تاکنون به این موضوع پرداختیم که لذّت، نماد سعادت است و بنا بر تحقیقات روان‌شناسی، تجربه لذّت، یکی از مشهورترین شیوه‌هایی است که مردم، شادکامی را با آن تعریف می‌نمایند. بر همین اساس، لذّت را می‌توان یکی از سه عنصر اصلی شادکامی دانست. امّا برای این که لذّت بتواند در مسیر شادکامی نقش مؤثّر خود را ایفا کند، باید با دو شرطِ «برتری» و «پایداری» همراه باشد. به هر حال، انتخاب با انسان است. او موجودی صاحب اختیار است و این توانایی را دارد که چشمانش را بر روی لذّت‌های پست و گذرا ببندد و در مسیر شادکامی، به گزینش نوع و شرایط لذّت‌جویی بپردازد.
اتّفاقاً اسلام نیز به عنوان دینی جامع، انسان را در این باره، راه‌نمایی کرده و گزینه‌های درست را معرّفی نموده است. لذا در احادیث معصومان علیهم السلام، با ده‌ها تعبیر حاکی از ستایش یا نکوهش لذّت‌جویی، برخورد می‌کنیم که نشان دهنده وجود ملاک‌هایی برای ارزش‌گذاری لذّت‌جویی است. بررسی دقیق و عالمانه این احادیث، می‌تواند مبنای عقلانی اسلام برای ارزش‌گذاری لذّت را روشن سازد. لذا پژوهشگر
باید با طبقه‌بندی درست این روایات و بررسی دقیق آنها، قواعد حاکم بر آنها را استخراج نماید تا منطق دین در توصیه به لذّت‌ها یا تحریم آنها روشن شود. قبل از این که وارد این بحث شویم، لازم دیدیم که بیان مختصری را در باره ارتباط لذّت‌جویی با مفاهیمی ارزشی مانند پسندیده یا نکوهیده، و خوب یا بد، ارائه کنیم؛ یعنی به چه دلیل، اسلام از برخی لذّت‌جویی‌ها نهی کرده و برخی دیگر را تأیید نموده است و یا حتّی بهره‌مندی انسان را از آنها، لازم دانسته است؟

نوزاد شیرخواره، هیچ گاه نمی‌داند که روزی باید با سینه مادر و شهد شیرین و گوارای شیر آن، خداحافظی کند. شاید عدم توانایی در درک این موضوع باشد که مسئله جدایی از سینه مادر را برای نوزاد، مشکل‌تر می‌سازد. چه بسا توجّه به مدّت‌دار بودن و محدود بودن خوشایندی یک موضوع، بتواند دستِ کم از اندوه و غم جدایی از آن، بکاهد. از این رو، در تعالیم اسلامی، در باره ماهیت لذّت‌های دنیا و در کمین بودن مرگ، این‌چنین هشدار داده شده است.
اگر پیامدهای منفی و خانمانسوز لذّت‌رانی و شهوت‌رانی نباشد، در اصل لذّت‌جویی، هیچ مانعی وجود ندارد؛ زیرا همان طور که گفته شد، تجربه هیجانات مثبت، بخشی از احساس شادکامی در انسان است.
خلاصه سخن، این که اسلام، با لذّت، هیچ مخالفتی ندارد و بلکه به آن، توصیه نیز می‌کند و رابطه تنگاتنگی میان آن با سعادت، برقرار می‌داند. سعادت را نیز هم در بُعد دنیوی به رسمیت می‌شناسد، و هم در بُعد اُخروی. آنچه مهم است، این که اسلام، اصلی عقلانی را مبنای خود، قرار داده است و آن، این که لذّت پایدار را فدای لذّت زودگذر نمی‌کند. لذا از یک سو به لذّت‌های دنیوی که تأمین کننده شادکامی دنیوی و نیز سعادت اُخروی‌اند، توصیه جدّی دارد و از سوی دیگر، لذّت‌های تهدید کننده شادکامی پایدار را نیز به شدّت، رد می‌کند تا به سعادت پایدار و لذّت همیشگی، زیانی وارد نشود.