برسد که از روی عقل عمل کند.^۱ بنا به فرمایش پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله چنین کسی، مسیر سعادت و شادکامی خود را در دنیا گم می‌کند و آن را در چیزی می‌جوید که خالی از آن است:
الدنیا دار من لا دار له، و مال من لا مال له، و لها یجمع من لا عقل له و شهواتها یطلب من لا فهم له ... .^۲
دنیا سرای کسی است که سرایی ندارد، و مال کسی است که مالی ندارد، و لوازم دنیا برای کسی جمع می‌شود که عقل ندارد، و شهوات دنیا کسی را طلب می‌کنند که فهم^۳ ندارد ... .

ـ محرومیت از علم

همان گونه که بیان شد، عقل، بازویی دارد به نام علم که باعث تقویت آن است. شهوت نیز به هوا و هوس مجهّز است. هوا و هوس، همان میل نفس به سوی شهوترانی است^۴ که با تزیین و تملّق، باعث تحریک شهوت می‌شود. بدین ترتیب، علم و هوای نفس نیز، به واسطه عقل و شهوت، وارد میدان مبارزه می‌شوند.
علم، به خلاف هوا و هوس ـ که همیشه در دسترس نفس هستند ـ ، گوهری است که یافتن آن، با راحت جسم و لذّت‌جویی، امکان‌پذیر نیست؛ چرا که طلب علم به عنوان بازوی عقل، خود در تیررس شهوات قرار دارد. امام علی علیه السلام در باره طلب علم می‌فرماید:

من لم یملک شهوته لم یملک عقله.^۱
کسی که اختیار شهوتش را نداشته باشد [و از آن پیروی کند]، صاحب اختیار عقلش نخواهد بود.
دلیل وجود عقل، به آثار بیرونی آن بستگی دارد. بدین ترتیب که وجود عقل در فرد، آثاری دارد که آنها را در رفتارهای او مشاهده می‌کنیم. اگر این رفتارها، به مقتضای عقلْ شکل گرفته باشند، به عاقل بودن فرد حکم می‌کنیم. همان گونه که در باره افراد مجنون، بر اساس رفتارهای عجیب و غریبشان، چنین قضاوتی نخواهیم داشت و به زوال عقل آنها اذعان می‌کنیم.
هنگامی که در میدان رویارویی عقل و شهوت، به نظر عقل، هیچ ترتیب اثری داده نشود، باید دست کم، به فقدان عقل ظاهری، حکم بدهیم. به علاوه، در آن زمان که نفس، هوای لذّترانی می‌کند، کشش‌ها و امیال شهوت، چنان با قدرت وارد می‌شوند که تمامی وجود آدمی را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند و چیزی غیر از فکر رسیدن به لذّت، در ذهن فرد باقی نمی‌گذارند. این‌جاست که «عقل، این چراغ روشنگر، میان هوای نفس و شهوت، از بین می‌رود».^۲
عقل، پیام‌آور حق و حقیقت است.^۳ کسی که پیام و نشانی از حق نداشته باشد، در مسیر حقیقت، دچار گم‌راهی می‌شود. لذا با زوال عقل، قدرت شناخت از آدمی سلب می‌شود؛ زیرا کسی می‌تواند به شناخت