مرتبه‌ای دیگر از نفس است ـ ، تحت تأثیر قرار می‌دهد و طرفِ صحیح را انتخاب می‌کند. هوای نفس نیز برای ارضای امیال و کشش‌های شهوت، این قوّه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به عبارت دیگر، بُعدِ تصمیم‌گیری نفس نسبت به عقل و شهوت، خنثاست. این عقل و شهوت‌اند که نظرشان با يكديگر متضاد است. عقل می‌گوید: لذّت آنی را برای رسیدن به لذّت برتر و پایدار رها کن. شهوت، نفس را به سوی لذّت آنی می‌کشانَد و بیانش این است که لذّت نقد هر چه باشد، بهتر از نسیه است. در این تضاد، هر كدام كه برنده شوند، نفس، جانب او را خواهد گرفت.
امام علی علیه السلام می‌فرماید:
العقل و الشهوة ضدّان، و مؤيّد العقل العلم و مزيّن الشهوة الهوی، و النفس متنازعة بينهما، فأيهما قهر كانت فی جانبه.^۱
عقل و شهوت، ضد یکدیگرند، و تقویت کننده عقل، علم است و تزیین کننده شهوت، هوا و هوس است. و نفس، بین این دو در کشمکش است. پس هر یک از عقل و شهوت پیروز شود، نفس، جانب او را خواهد گرفت.
اگر فرد، طرف هوای نفس را بگیرد و قوّه تصمیم‌گیری، بدون در نظر گرفتن نظر عقل، لذّت‌جوییِ نامطلوب و آنی را انتخاب کند، در حقیقت، عقل، به کناری زده می‌شود و تصمیماتش از حیطه اختیار انسان خارج می‌گردد. این است معنای فرمایش امیر مؤمنان علیه السلام در باره تملّک و اختیار عقل که فرموده است:

بلکه طبق معانی ذکر شده،^۱ کششی مبهم، شبیه جذب و انجذاب مغناطیسی است. امیال شهوانی، انسان را چشم‌بسته نسبت به عواقب و پیامدها، به سویی می‌کشد که برای وی لذّت‌آور و خوشایند است.^۲ به عکس، عقل، با آگاهی محاسبه می‌کند و می‌سنجد که این کار، ما را به کجا می‌کشانَد و نسبت به آینده ما چه تأثیری خواهد داشت و به تناسب این آگاهی و محاسبه و سنجش، تصمیم می‌گیرد و به دنبال آن، اقدامی می‌کند که نتیجه مطلوبی داشته باشد.^۳ عقل، اصلاً از سنخ کشش نیست؛ کارش راه نشان دادن است؛ چراغی است که می‌تابد و راه را روشن می‌کند.
از این رو، زمانی که انسان، در روشنایی چراغ درخشنده عقل، چشمانش را ببندد و از امیال و کشش‌های کور شهوت ـ که فقط ارضای خود را می‌خواهند ـ ، پیروی کند، بدون این‌که به پیامدهای بعدی آن توجّه کند و غرضش تنها لذّات آنی باشد، این، هوای نفس است.
بنا بر این در باره این عبارت که: «هوای نفس، ضد عقل است»^۴ می‌توان گفت: عقل، مرتبه‌ای از نفس است که به هدف کمالجویی، عواقب کار را در نظر می‌گیرد و سرانجام، قوّه تصمیم‌گیری را ـ که