کثافات و فضولات، مثال زده‌اند. هیچ کس با داشتن کمترین بهره عقلی، به انجام چنین کاری تمایل ندارد؛ زیرا ملاک صحیح در این جا، تمایل و عدم تمایل نفس و یا درک لذّت و عدم آن نیست، بلکه ملاک صحیح، همان طور که بیان شد، آثار واقعی و حقیقی پدیده‌ها و اعمال است.^۱
پس معلوم می‌شود هر آنچه که نفس، بدان تمایل پیدا می‌کند، به طور کلّی بد نیست که بگوییم: «باید از آنها اجتناب شود». از این رو، بیش از آن مقدار که فاسقان از فسقشان لذّت می‌برند، دانشمند، از علم‌آموزی و تحقیقات، و بنده واقعی خدای متعال، از عبادت معبودش لذّت می‌برد. از این رو، بنده واقعی خدا، چنان به عبادت و راز و نیاز، اُنس و اُلفت پیدا کرده، و از نماز خواندن، بویژه در دلِ شب، چنان لذّتی را درک کرده است که هیچ غمی برایش بالاتر از این متصوّر نیست که آن را از دست بدهد. در یک کلام، شهوت و لذّت آنها در چیزی غیر از سودای دیگران است. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله، خود را مصداق کامل این موضوع، معرّفی می‌کند و می‌فرماید:
إنّ الله تعالی جعل لکلّ نبی شهوة و إنّ شهوتی فی قیام اللّیل.^۲
خداوند متعال، به هر پیامبری، شهوتی عطا فرمود و شهوت من، در شب زنده‌داری است.

انگیزه‌های درونی فرد برای ارتکاب عمل مرتبط با آن، تحریک می‌گردد، بصیرت در انسان، کور می‌شود. امیر مؤمنان علی علیه السلام در این باره می‌فرماید:
الهوی، شریک العمی.^۱
هوای نفس، شریک کوری است.
و در حدیثی دیگر می‌فرماید:
اُوصیکم بمجانبة الهوی، فإنّ الهوی یدعو إلی العمی و هو الضّلال فی الآخرة و الدنیا.^۲
شما را به دوری گُزیدن از هوای نفس، سفارش می‌کنم؛ زیرا هوای نفس، انسان را به کوری می‌کشانَد ]و بصیرت را از وی، سلب می‌کند[ و این کوری، نتیجه‌ای جز گم‌راهی در آخرت و دنیا ندارد.
ج) این که غرض فرد از ارتکاب رفتار لذّت‌آور، صرفاً طلب لذّت نباشد. لذا اگر هدف از پاسخ‌گویی به تمایلات نفسانی، چنین نباشد و اگر اعمال مرتبط با آنها از امور حلال باشند، روا نیست که کسی به خاطر انجام رفتارهای منتهی به احساس‌های خوشایند، مؤاخذه گردد («و لو لم یکن غرضهم من إرتکاب تلک اللذّات هذه الاُمور، فلیسوا بمعاقبین فی ذلک إذا کان حلالاً»)؛
البته برخی نفس به برخی امور، هیچ تمایلی ندارد؛ امّا آنها به جهت این ملاک، نمی‌توانند، پسندیده باشند. در باره این موضوع به خوردن