است که در حوزه اسلام، بسیاری از مفاهیم ـ که ماهیت بازدارندگی دارند ـ ، از چنین ساز و کاری برخوردار هستند؛ مانند چشم‌پوشی از محرّمات که عمدتاً به خاطر آثار درازمدّت و پاداش‌های اُخروی آن است و مؤمن واقعی، هیچ گاه از این که موقعیت دسترسی به محرّمات را داشته و این کار را انجام نداده است، ناراحت نمی‌شود؛ زیرا می‌داند شهوتی که مانند تندباد می‌آید و می‌رود و از خود، چیزی جز خرابی به جای نمی‌گذارد، نمی‌تواند لذّتبخش باشد. امیر مؤمنان علی علیه السلام می‌فرماید:
لا لذّة فی شهوة فانیة.^۱
در شهوتی که پایدار نیست، لذّتی وجود ندارد.
حال اگر فرض کنیم که دو لذّت، از نظر زمان، برابر، ولی از نظر کیفیّت یا شدّت و ضعف، متفاوت باشند، و یا یکی، توأم با درد و رنج باشد و دیگری، خالص و بی‌شائبه، طبعاً انسان، لذّت بیشتر و عمیق‌‌تر را بر لذّت کم‌‌تر و سطحی‌تر، و لذّت خالص و بی‌درد و رنج را بر لذّت آمیخته با آن، ترجیح می‌دهد.
این، مطلبی است که نیاز به استدلال ندارد و هر کسی با مراجعه به وجدان خویش، آن را می‌یابد، اگر چه این فرموده امیر مؤمنان علیه السلام نیز بر این مطلب، دلالت روشن دارد که:
لا تقوم حلاوة اللذّة بمرارة الآفات.^۲
شیرینی لذّت، به وسیله تلخی آفات ]آن[، پایدار نمی‌مانَد.
آیا تحریکات شهوانی‌ای که درد روحیِ پشیمانی و درد جسمی‌ای مانند ایدز را به دنبال داشته باشد، لذّت‌بخش است؟ این پیامدها، جایی برای

پیداست که افق لذّتی که در سعادت و شادکامی انسان، مورد توجّه است، بسیار بلندتر از لذّت‌هایی است که در سطح حواس، درک می‌شوند و حیوانات نیز از آن، بهره‌مندند و این، همان چیزی است که ما را به ملاک لذّت مطلوب، ره‌نمون می‌گردد.

د. لذّت مطلوب و سعادت

بنا بر آنچه گذشت، می‌توان نتیجه گرفت که سعادتمند، از لذّت بیشتری برخوردار است و خوش‌بختی انسان، با لذّت‌های عالی، دائمی و فراگیر او همراه است، به طوری که اگر ممکن بود کسی در زندگی، همواره لذّت ببرد، کاملاً سعادتمند بود؛ ولی از آن جا که زندگیِ خالی از درد و رنج، وجود ندارد، می‌توان گفت: در این جهان سعادتمند، کسی است که لذّت‌های وی از نظر کیفیت یا کمیّت، نسبت به درد و رنج‌هایش، برتری و فزونی دارد و در آن، دو ویژگی، لحاظ می‌شود:
۱. از جهت کیفی (برتری)؛
۲. از جهت کمّی (دوام).
انسان، فطرتاً لذّت یک ساله را بر لذّت یک‌ساعته، ترجیح می‌دهد. بر این اساس، طبیعی است که برای دستیابی به لذّت پایدارتر، باید گاهی اوقات، بخشی از لذّت‌های آنی را به تعویق انداخت و چون فرد، آگاهانه این عمل را انجام می‌دهد، احساس رضایت نیز دارد.
با توضیحی که گذشت، اکنون، بهتر می‌توان بخشی از احادیث مربوط به لذّت را تحلیل کرد. پاره‌ای از احادیث، به نسبت میان لذّت و سعادت پرداخته‌اند و در این بحث نیز، ریزموضوعاتی وجود دارد که پژوهشگر، باید با دقّت، آنها را شناسایی کند. آنچه به این بحث مربوط می‌شود، این