الف. نقش انگیزشی لذّت

انسان، در ساختمان روان ـ تنی خود، کشش‌هایی را می‌یابد که در جهت تحصیل چیزهایی که فاقد آنهاست، بروز می‌کنند که بعضی از روان‌شناسان، آنها را «غریزه» و برخی دیگر، «سائق» نامیده‌اند. با نام‌های دیگری نیز از آنها یاد کرده‌اند. اگر چه نمی‌توان در عبارتی دقیق و علمی، از لذّت‌طلبی به انگیزش یاد کرد؛ امّا روشن است که ساختمان روان ـ تنی انسان، به گونه‌ای آفریده شده که قادر نیست از لذّت، متنفّر و گریزان بوده، به جای آن، خواستار رنج و مشقّت و سختی باشد؛ یعنی گرایش وی به لذّت و خوش‌گذرانی، و بی‌میلی‌اش نسبت به درد و رنج و مشقّت، اختیاریِ او نیست؛ بلکه به طور تکوینی در او نهاده شده است. از این رو، گفته می‌شود: گرایش به لذّت، از گرایش‌های فطری انسان است که طبعاً توأم با رنج‌گریزی و فرار از درد و ناراحتی است.^۱ لذا اصل این گرایش، از آن جا که غیر اختیاری است، خود به خود، در حوزه اخلاق، قرار نمی‌گیرد و نمی‌توان کسی را برای آن که طالب لذّت و خوش‌گذرانی است و یا برای آن که از درد و رنج می‌گریزد، ستایش یا نکوهش کرد.

یکی از تمایلات و گرایش‌های وجودی ما، توجّه به احساس حالت‌های خوشایند و لذّت‌بخش و کشش به سوی آنهاست که البته بنا بر مصالح و دلایل حقیقی، در وجود آدمی، قرار داده شده است. نگرش اسلام به ارضای این گرایش، مثبت است و در برخی موارد، توصیه مؤکّد بر بهره‌مندی از مواهب لذّت‌بخش دنیایی است. پیامبر عظیم الشأن اسلام، خطاب به گروهی که تصمیم به کناره‌گیری از دنیا، دوری از لذائذ آن و پرداختن به عبادت گرفته بودند، فرمود:
... إنّ لأنفسکم علیکم حقاً. فصوموا وافطروا وقوموا وناموا. فإنّی أصوم وأفطر، وأقوم وأنام، وآکل اللّحم والدسم، وآتی النّساءفمن رغب عن سنّتی، فلیس منّی.^۱
نفس شما هم حقّی به گردن شما دارد. پس ناگزیر، برای این که هم حقّ خدا و هم حقّ نفس خود را ادا کرده باشید، گاهی افطار کنید. پاره‌ای از شب را بخوابید و در پاره‌ای از آن، به عبادت بپردازید. می‌بینید که من نیز چنین می‌کنم: هم عبادت می‌کنم، هم می‌خوابم، هم روزه می‌گیرم و هم افطار می‌کنم، گوشت و چربی می‌خورم و به سراغ زنان می‌روم. هر کسی از سنّت من روی بگرداند، از من نیست.
به هر حال، این نوع نگرش اسلام، به دلیل وجود یک سری علل یا حکمت‌های حقیقی است که در برخی احادیث، بدانها اشاره شده و می‌توانند نقش لذّت در زندگی را روشن سازند. لذّت، دستِ کم دو نقش انگیزشی و تنظیمی دارد که در ادامه، بدانها می‌پردازیم.