در باره جایگاه علم و هوا، نسبت به عقل و شهوت باید بدانیم، همان گونه که علم، از راه پرورش افکار و عقاید افراد وارد می‌شود و به تقویت عقل انتخابگر می‌پردازد، هوای نفس نیز در بسیاری از اوقات از همین شیوه استفاده می‌کند. لذا در کتاب معجم الفروق اللغویه، در باره فرق میان هوا و شهوت آمده است:
الفرق بينهما بأن الهوی يختصّ بالآراء و الاعتقادات، و الشهوة تختصّ بنيل المستلذات، و يدلّ عليه قوله تعالی: «و لا تتبع الهوی فيضلك» أی لا تتّبع ما يميل إليه طبعك و يقتضيه رأيك من غير أن يسند إلی دليل شرعی ... .^۱
فرق میان این دو، در این است که هوا، به آرا و اعتقادات افراد اختصاص دارد، در حالی که شهوت، به میل به سوی چیزهای لذّت‌بخش اختصاص دارد. بر این مطلب، فرموده خدای متعال دلالت دارد که می‌فرماید: (از هوای نفس، پیروی نکن؛ چرا که تو را گمراه می‌کند)
^۲ ؛ یعنی از آنچه که طبع تو بدان میل دارد و نظر تو آن را تأیید می‌کند، در حالی که مستند به هیچ دلیل شرعی‌ای نیست، پیروی نکن!
به همین جهت، می‌بینیم که برخی افراد، حتّی حرام خدا را حلال می‌شمارند و برای شهوترانی‌های خود، هزاران توجیه می‌تراشند. به عنوان مثال، برخی از پزشکان بی‌خبر و روان‌شناسان غیر محقّق ـ که در اسارت هوای نفس در آمده‌اند ـ ، سعی دارند که عمل زشت و شوم

لا یدرک العلم براحة الجسم.^۱
علم، با راحت‌طلبی، درک نمی‌شود.
لذا یکی از پیامدهای شهوترانی «محرومیت از علم‌آموزی» است؛ علمی که بازوی عقل است و قدرت شناخت و انتخاب صحیح را در انسان تقویت می‌کند. در این صورت، عقل، بدون ابزار باقی می‌مانَد و هیچ رشدی پیدا نمی‌کند. نیروی عقل در میدان‌هایی که انسان برای پیروزی در آنها نیاز روزافزون به عقل‌ورزی دارد باید با علم تقویت شود. لذا محرومیت از بازوی علم، دست کم در تضعیف نسبی عقل در این میدان، تأثیر خواهد داشت. از این رو، بنا به گفتار امام علی علیه السلام، شهوات، افراد نادان را به بندگی و اسارت می‌گیرند.^۲ حضرت در حدیثی دیگر می‌فرماید:
الجاهل عبد شهوته.^۳
نادان، بنده شهوتش است.
هوای نفس، امیال شهوانی را تزیین می‌کند. نزد نفس، آن چنان از لذّت نامطلوب، تملّق و چاپلوسی می‌کند که گاهی اوقات، افرادی فریب هوای نفس را می‌خورند که اصلاً از آنها انتظار نمی‌رود. بی دلیل نیست که امام علی علیه السلام می‌فرماید:
الهوی صبوة.^۴
هوای نفس، [جهالت] کودکی است.