موضوع مطالعه

1.. لازم به توضيح است كه به تفاوت‌هاي اساسي اديان در اين زمينه نيز بايستي توجّه كرد. ديدگاه ارائه شده، اگر چه به داده‌هاي تجربي مهمي متكي است، ولي اين داده‌هاي تجربي، از تحقيق در يک فرهنگ مسيحي به دست آمده است. مسيحيتۀ برخلاف دين يهود ـ كه بسيار آييني و سنت‌گراست ـ ، بسيار رابطه گراست. حتّي علماي مسيحي معتقدند كه سنّت و آيين‌گرايي يهود ـ كه رابطه با خدا را به كل ناديده مي‌گرفت ـ باعث شد كه خداوند، اصولاً آيين و سنّت را از انسان بردارد (با ظهور حضرت مسيح) و توجّه را به رابطۀ با خدا ـ كه هدف اصلي بوده است ـ جلب كند. اسلام، ظاهراً راهي ميانه را برگزيده است و به هر دو بُعد دينداري، توجّه كرده است (شايد هم يک تفسير از حديث منصوب به پيامبر اسلامۀ مبني بر اين كه برادرم موسي از يک چشم و برادر ديگرم عيسي از يک چشم ديگر نابينا بوده‌اند ـ كه معمولا به صرف خوفي بودن يهود و رجايي بودن صرف مسيحيان، تفسير شده است ـ ، به همين تك‌بُعدي بودن اين اديان در توجّه به هر دو بُعد رابطه و آيين نيز اشاره داشته باشد). بدين ترتيب شايد انجام دادن مطالعات مشابهي در جوامع اسلامي، به نتايجي متفاوت با داده‌هاي تجربي موجود، منجر گردد.