روزی جمعى از یهودیان نزد رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ آمدند و گفتند: «اى محمّد! این مخلوقات را خداوند آفرید. پس خداى را چه کسی آفرید؟» رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ از این سخن آنان خشمگین شد و به آنان پرخاش کرد. جبرئیل در آن حال نازل شد و پاسخ آنان را - در ضمن آیات سوره توحید - به پیامبر صلی الله علیه و اله‌ عرضه کرد: «بگو خداوند یکى است، آن خدایى که از همه بى‏نیاز است و همه به او نیازمندند. نه فرزند دارد و نه فرزند کسى است و نه هیچ کس همانند و همتاى او است». چون رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ این آیات را بر آنان تلاوت فرمود، گفتند: پس خداوند را براى ما وصف کن که چه شکل و شمایلی دارد. این بار نیز جبرئیل نازل شد و پاسخ این پرسش را نیز آورد که خداوند متعال می‌فرماید: «و خداوند را چنان که شاید به عظمت نشناختند و اوست که روز قیامت زمین در قبضه قدرت اوست و آسمان‌ها پیچیده به دست سلطنت اوست و او منزّه و متعالى‏ از شرک مشرکان است».^۱

مسیحیان نیز گاه در موضوعات چالشی بین اسلام و مسیحیت - مانند تثلیث و ادعای الوهیت برای حضرت عیسی علیه السلام‌ - با پیامبر صلی الله علیه و اله‌ به بحث و گفت‌وگو پرداخته‌اند؛ برای مثال، روزی چند تن از مسیحیان نجران به نزد پیامبر صلی الله علیه و اله‌آمدند. برخی بزرگان آنان سؤال‌هایی از رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ پرسیدند و آن حضرت، ایشان را به اسلام دعوت کردند. با این حال گفتند: ما پیش از این اسلام آورده‏ایم. حضرت فرمود: دروغ مى‏گویید؛ زیرا شما براى خداوند فرزند قائل شده‏اید، صلیب را مى‏پرستید و گوشت خوک مى‏خورید. آنها گفتند: اى محمّد! اگر عیسى پسر خداوند نیست، پس پدرش کیست؟ در این هنگام بیش از هشتاد آیه از سوره آل عمران بر آن حضرت نازل شد که بیشتر آنها مربوط به سخنان آنان و پاسخ به پرسش آنها بود.

در ضمن این آیات آفرینش حضرت عیسی علیه السلام‌ به حضرت آدم علیه السلام تشبیه شده

بر ما فرود آورى که آن را بخوانیم! «بگو:» منزه است پروردگارم (از این سخنان بى‏معنا)! مگر من جز انسانى فرستاده خداوند هستم؟! ٭ تنها چیزى که بعد از آمدن هدایت مانع شد مردم ایمان بیاورند، این بود (که از روى نادانى و بى‏خبرى) گفتند: «آیا خداوند بشرى را به عنوان رسول فرستاده است؟!» ٭ بگو: «(حتى) اگر در روى زمین فرشتگانى (زندگى مى‏کردند و) با آرامش گام برمى‏داشتند، ما فرشته‏اى را به‌عنوان رسول، بر آنها مى‏فرستادیم!» (چرا که رهنماى هر گروهى باید از جنس خودشان باشد).^۱

این عبارات قرآن خود به شکل مفصل‌تری به سخنان مشرکان و پاسخ‌های پیامبر صلی الله علیه و اله‌ اشاره کرده است. پاسخ‌های موجود به سخنان مشرکان کاملاً عقلانی است: نخست آن‌که خداوند نشانه‌ای مهم و آشکار مانند قرآن برای اثبات نبوت پیامبر صلی الله علیه و اله‌ فرو فرستاده است و دیگر نیازی به انجام درخواست‌های مختلف مشرکان نیست. دوم آن‌که راهنمای هر قومی باید از جنس خودشان باشد؛ بنابراین، باید پیامبری که برای انسان‌ها می‌آید، انسانی مانند خودشان باشد، نه فرشته. سوم آن‌که درخواست‌هایی مانند این ‌که پیامبر صلی الله علیه و اله‌ با نردبانی به آسمان رود و نوشته‌ای از سوی خداوند برای مردم بیاورد یا این‌که خداوند و فرشتگان را در برابر چشمان آنان ظاهر کند، با توحید ناب سازگار نیست و خداوند منزّه از این امور است.

به جز مشرکان، پیروان ادیان دیگر نیز با رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ گفت‌وگو و گاه مجادله می‌کردند و متن قرآن و سیره نبوی برخی از این مجادله‌ها را گزارش کرده‌اند. در این میان یهودیان به دلیل روابط بیشتری که با مسلمانان در مدینه داشتند، سهم بیشتری از این گفت‌وگوها را به خود اختصاص داده‌اند.