- خداوند با نشانه‌های تدبیر درست که به ما نمایانده است، بر خردها آشکار شد.^۱

۲. بُعد عاطفی

عقل افزون بر شناخت نظری، کارکرد عاطفی نیز دارد. به بیان دیگر، تعقل افزون بر ذهن، ابعاد عاطفی و هیجانی انسان را نیز درگیر می‌کند. در روایت نبوی رأفت، دهان عقل و رحمت، قلب آن معرفی شده است.^۲

همچنین نقل شده است که خداوند عقل را با ده چیز پر کرد: یقین، ایمان، صدق، سکینه، اخلاص، رفق، عطیه، قنوع، تسلیم و شکر.^۳ از بین این ده مورد دست‌کم یقین، ایمان و سکینه از عواطف انسانی هستند.

در روایتی دیگر از رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ ایمان به خداوند سرِ «عقل» معرفی شده است.^۴

۳. بُعد اخلاقی

یکی دیگر از ابعاد به کارگیری عقل در روایات، بعد اخلاقی است. البته، این جنبه از عقل در روایات به چند شکل مطرح شده است: ^۵

۱. در مواردی وظیفه عقل شناخت حسن و قبح و خوب و بد دانسته شده است؛ برای مثال، در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله‌ نقل شده است که مَثَلِ عقل در قلب انسان همچون چراغِ میان خانه است و انسان‌ها به وسیله عقل واجب و مستحب و خوب

که از نور عقل در این حوزه‌ها بهره گیرد. در ادامه، به هر کدام از ابعاد کارکرد عقل خواهیم پرداخت.

۱. بُعد شناختی و نظری

شناخت نظری و بینش درست دینی یکی از کارکردهای عقل است. به فرموده رسول اکرم صلی الله علیه و اله‌ یک قسمت‌ عقل، شناخت درست خداوند است.^۱ همچنین از ایشان و امام علی علیه السلام‌ نقل شده است که علم، نفس عقل^۲ و فهم، روح آن^۳ است. بنا به روایتی که امام رضا علیه السلام‌ از پدرانشان از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نقل کرده‌اند، شناخت عقلی یک بخش از عقل است.^۴ همچنین از جملات امام علی علیه السلام‌ می‌توان به این موارد اشاره کرد:^۵

- برترین عقل، خودشناسی است؛^۶

- برترین عقل، شناخت حق به حق است؛^۷

- با عقول، شناخت خداوند محکم و پایدار می‌شود؛^۸