شده است و ثواب و عقاب آنان بر همین عقل مبتنی است.^۱

در گزارشی مشابه پس از بیان خلقت و اقبال و ادبار عقل گفته شده است که ۹۹ جزء این عقل به پیامبر صلی الله علیه و اله‌ و یک جزء آن به دیگر بندگان اعطا شده است.^۲ همچنین از امام علی علیه السلام‌ نقل شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله‌ خلقت عقل را از مَلَکی دانسته‌‌اند که تعداد سرهای آن به تعداد انسان‌هاست و صورت هر کدام از سرها تا زمانی که آن انسان‌ به بلوغ برسد، پوشیده است. زمان بلوغ پوشش آن برداشته شده و نوری در قلب انسان قرار می‌گیرد که به وسیله آن فرائض و سنت‌ها و خوب و بد را تشخیص می‌دهد.^۳

بنابراین، نیازی نیست برای فهم این روایات چندین معنا برای عقل بیان کنیم، بلکه عقل صرفاً موجودی مجرد و نورانی است که هر کدام از انسان‌ها به میزانی از نور آن بهره‌مند می‌شود. البته، این بهره‌مندی مانند بهره‌مندی از چشم، گوش و دیگر قوای نفسانی نیست، بلکه مانند بهره‌مندی چشم انسان از نور خورشید خواهد بود. بنابراین، کاربرد اصطلاحاتی مانند قوه و غریزه برای عقل دقیق نخواهد بود، بلکه عقل موجودی مستقل است که انسان‌ها از نور آن بهره‌مند می‌شوند.

معرفت‌شناسی

کارکردهای عقل

در حقیقت کارکرد عقل در اندیشه امامیه نخستین صرفاً فهم نظری و استدلال عقلی برای اثبات یک آموزه دینی نیست، بلکه در گزارش‌های موجود از امامیه نیز همانند قرآن تعقل حوزه بینش، گرایش و کنش انسانی را در بردارد و انسان زمانی عاقل است

روایات مشترک معنوی است و هر چیز که به نوعی مُظهِر و آشکارکننده باشد نور خوانده شده است.^۱

افزون بر این ویژگی، در منابع روایی امامیه به مخلوقات مجرّد و غیرجسمانی نیز نور گفته شده است. عالم انوار که پیش از عالم اجسام آفریده شده است، در حقیقت به مخلوقات غیرجسمانی مانند نور پیامبر صلی الله علیه و اله‌ و ائمه معصومین علیهم السلام و نور عقل و نور علم اطلاق شده است. بنابراین، عقل موجودی مجرّد است که عاقل به دلیل بهره‌مندی از آن از ظلمت جهل به روشنایی علم می‌رسد.

البته، همان‌‌‌‌‌‌‌طور که پیشتر هم گفتیم در میراث نخستینِ امامیه افزون بر جنبه مستقل عقل، به عقل انسانی نیز توجه شده است؛ پیشتر به این نکته اشاره کردیم که عقل مهم‌ترین موهبت الهی به انسان‌هاست. در روایت نبوی دیگر میزان عقل انسان‌ها مهم‌ترین ملاک در داوری درباره آنان‌ عنوان می‌شود.^۲

این مسئله سبب شده است که برخی عالمان امامیه به اشتباه عقل را مشترک لفظی در چند معنای متفاوت قلمداد کنند. گاه عقل به معنای غریزه‌ای نفسانی که انسان‌ها به وسیله آن خوب و بد و درست و نادرست را می‌فهمند و گاه به معنای موجودی مستقل که نخستین مخلوق خداوند است، به‌کار رفته است.^۳ در حالی که اندک تأملی در روایاتی که پیشتر در اثبات وجود استقلالی عقل بیان شد، نشان می‌دهد که انسان‌ها از همان عقل بهره‌مند می‌شوند؛ برای مثال، در روایات خلقت و اقبال و ادبار عقل، در پایان روایت تصریح شده است که همان عقل به انسان‌ها اعطا