علمی اطلاق می‌شود که از راه برهان عقلی به دست می‌آید؛^۱ ولی پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند که حکمت در آیات قرآن معنایی بسیار وسیع‌تر و گاه متفاوت دارد.^۲

بر مبنای این پژوهش‌ها، دامنه معنایی حکمت در قرآن بسیار وسیع‌تر از اعتقادات است و شامل احکام عملی و تذکرات اخلاقی نیز می‌شود. بررسی مصادیق حکمت که در آیات قرآن بیان شده است، به‌خوبی این ادعا را اثبات می‌کند. از بین حکمت‌های لقمان که در آیات این سوره بیان شده است، تنها دو مورد (توحید و معاد) به حوزه اعتقادات مربوط‌اند و دیگر موارد (اقامه نماز، امر به معروف و نهی از منکر، صبر و استقامت در برابر مشرکان، تواضع و فروتنی، اعتدال در راه رفتن و سخن گفتن) به اخلاق و فقه اختصاص دارند.

در سوره اسراء نیز تفاوتی با آنچه در سوره لقمان گفته شد، دیده نمی‌شود. در آنجا نیز توحید و دوری از شرک، عبادت خدا، نیکی به والدین، رعایت حقوق نزدیکان و مستمندان، رعایت اعتدال و دوری از اسراف، پرهیز از کشتن فرزندان از ترس فقر، دوری از زنا، فحشا و قتل، رعایت مال یتیم و وفای به عهد، پیروی از علم و تحقیق علمی در امور، از مصادیق حکمت دانسته شده است که در بیشتر موارد به حوزه فقه و اخلاق مربوط می‌شود. در حوزه اعتقادات نیز در آیات پیش‌گفته هیچ استدلال و برهان عقلی دیده نمی‌شود و تنها به توحید و نفی شرک اشاره شده است؛ در صورتی که اگر قرار بود حکمت به معنای برهان منطقی باشد، می‌بایست در این آیات دست‌کم استدلالی برای توحید و نفی شرک ارائه می‌شد.

افزون بر این، هیچ گاه در آیات قرآن «حکمت» نتیجه برهان عقلی و منطقی معرفی نشده است، بلکه حکمت از سوی خداوند به پیامبران مانند حضرت ابراهیم

به‌معنای عقل به‌کار رفته است.^۱ جانشینی «اولوا الالباب» به‌جای «قوم یعقلون» در برخی آیات این ادعا را که «لبّ» در این آیات معنایی نزدیک عقل دارد، تقویت می‌کند؛ برای مثال، می‌توان به این دو آیه شریفه اشاره کرد که - در ساختاری مشابه - در آیه نخست از عقل و در آیه دوم از اولی الالباب استفاده شده است:

۱.(وَاخْتِلافِ اللَّیلِ وَالنَّهارِ وَما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَتَصْریفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ‏ یعْقِلُون) ‏.^۲

۲.(إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّیلِ وَالنَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی‏ الْأَلْباب).^۳

اصطلاح دیگر «اولی النهی» است. «نَهْی» به معنای بازداشتن و دور داشتن از چیزی است.^۴ در کتب لغت «نهیه» به معنای عقل نیز به‌کار رفته است؛ زیرا عقل، انسان را از امور قبیح بازمی‌دارد. این اصطلاح نیز در قرآن جانشین عقل شده است:

۱.(وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاَّ رِجالاً نُوحی‏ إِلَیهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏ أَ فَلَمْ یسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَینْظُرُوا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدارُ الْآخِرَةِ خَیرٌ لِلَّذینَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُون)‏.

۰.‏۲. (أَ فَلَمْ یهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ یمْشُونَ فی‏ مَساکِنِهِمْ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهى).

به جز آنچه تا کنون گفته شد و ارتباط نزدیک‌تری با عقل داشت، می‌توان به واژه «حکمت» نیز اشاره کرد. هرچند حکمت امروزه در برخی کتب منطقی و فلسفی بر