وَالْأَبْصارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).^۱

از شواهد دیگری که بر هم‌پوشانی قلب و فؤاد دلالت دارد آیه‌ ۱۰ سوره‌ قصص است: (وَأَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَى فَارِغاً إِنْ کَادَتْ لَتُبْدِی بِهِ لَوْلَا أَنْ رَبَطْنَا عَلَى قَلْبِهَا)؛ و قلب مادر موسى از همه چیز (جز یاد فرزندش) تهى گشت و اگر دل او را محکم نکرده بودیم، نزدیک بود مطلب را افشا کند».

بر اساس این آیه تثبیت فؤاد دقیقاً با عنوان ربط قلب آمده که نوعی جانشینی را نشان می‌هد؛ یعنی در مقامی که باید فؤاد به‌کار رود قلب به‌کار رفته است و معنای این چیزی جز هم‌پوشانی معنایی فی‌الجمله نیست.^۲

نکته دیگری که به مباحث وجودشناسی عقل مربوط می‌شود، اعطایی بودن آن است. به بیان دیگر، خداوند قلب و فؤاد (که ابزار تعقل انسان هستند) را به انسان‌ها اعطا کرده است. بررسی آیاتی که در آنها به جعل قلب یا فؤاد اشاره شده^۳ و همچنین آیاتی که در آنها به طبع، زیغ و ختم قلب یا فؤاد تأکید شده است، مؤید این ادعاست.^۴ بنابراین، هرچند قلب و فؤاد از سوی خداوند به انسان‌ها اعطا شده‌اند، ولی گاه خداوند برخی افراد را از به‌کارگیری این ابزار معرفتی بازمی‌دارد.

اصطلاح دیگر «اولوا الالباب» است. «لُبّ» در لغت عرب به معنای خالص و عصاره هر چیز است و از این‌رو، که خلاصه و عصاره انسان عقل اوست، مجازاً

حقیقت را با آن درک کنند؛ یا گوش‌هاى شنوایى که با آن (نداى حق را) بشنوند؟ زیرا چشم‌هاى ظاهر نابینا نمى‏شود، بلکه دل‌هایى که در سینه‏هاست کور مى‏شود.^۱ همچنین این‌که قلب را در کنار سمع و بصر قرار داده است، این احتمال را تقویت می‌کند که قلب مرکز ادراکات غیرحسی انسان است: (خَتَمَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ‏ وَعَلى‏ سَمْعِهِمْ وَعَلى‏ أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَلَهُمْ عَذابٌ عَظیم)؛ خداوند بر دلها و گوش‌هاى آنان مُهر نهاده و بر چشم‌هایشان پرده‏اى افکنده شده و عذاب بزرگى در انتظار آنهاست‏.^۲ البته، نه‌تنها فعل عقل که برخی افعال مشابه با عقل مانند فقه^۳، علم^۴، سمع^۵، تدبر^۶ و تذکر^۷ نیز در قرآن به قلب نسبت داده شده است.

از واژه‌هایی که به‌جای «قلب» در قرآن ذکر شده «فؤاد» است. در قرآن در جاهایی که فؤاد کنار سمع و بصر قرار گرفته، از قلب نیز در کنار سمع و بصر یاد شده است و این موارد دقیقاً زمانی است که قرآن قصد دارد منابع معرفتی را استقرا کند.

هر جا که فؤاد کنار سمع و بصر آمده قرآن در مقام استقرای تمامی ابزارهای معرفتی انسان، یعنی سمع و بصر و قلب است؛ مانند (وَجَعَلَ لَکُمْ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ)^۸ و (وَاللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ