رایج است، معنایی گسترده‌تر از علم کلام اراده کرده‌ایم و همه آثاری را که به موضوع عقاید دینی پرداخته‌اند، در این دایره به حساب آورده‌ایم. بنابراین، آثار محدّثان بزرگی مانند ابن حنبل در اهل سنت و کلینی در امامیه در این پژوهش به‌عنوان اثری کلامی بررسی خواهند شد. بی‌شک محدّثان بخش قابل توجهی از بار اندیشه اسلامی را به دوش کشیده‌اند و بی‌توجهی به این جریان فکری هر پژوهشی را در تاریخ اندیشه اسلامی بی‌نتیجه خواهد گذاشت.
روش علم کلام هرچند عقلی و نقلی انگاشته شده است، ولی در میان متکلمان در تبیین حیطه عقل و نقل اختلافات جدی‌ای وجود دارد. اگر معتزله را عقل‌گراترین جریان کلامی در جهان اسلام و در سویی از این طیف و اهل حدیث را در سوی دیگر طیف بدانیم، ماتریدیه و اشاعره در بین این دو جریان قرار دارند. البته، این گروه‌ها در درون خود نیز اختلافات و جریان‌های مختلفی داشته‌اند که بررسی دیدگاه آنها نیازمند پژوهشی مستقل است. امامیه نیز آبستن جریان‌ها و گروه‌های مختلفی بوده است که هر کدام دیدگاهی متمایز داشته‌اند.
ادوار تاریخ کلام امامیه در پنج سده نخست
کلام امامیه درپنج سده نخست سه دوره را پشت سر گذاشته است:
دوره ریشه‌ها و سرچشمه‌ها
این دوره از همان ابتدای بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله شروع شده و تا حدود سال هشتاد هجری ادامه داشته است. بعثت رسول اللّه صلی الله علیه و اله در جزیرة العرب و حضور و فعالیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تبلیغی ایشان در جامعه اسلامی بذر اولیه تفکر و اندیشه اسلامی را در جامعه عربی آن زمان کاشت و نخستین تحولات را در تفکر
