وجودشناسی عقل

در بحث ماهیت عقل، شیخ مفید و کراجکی دیدگاهی نزدیک به متکلمان کوفه مانند هشام بن حکم داشته‌اند. شیخ مفید عقل را از مقوله «معنا» دانسته است: «معنی یتمیز به من معرفة المستنبطات»^۱ و معنا در علم کلام عمدتاً به معنای عَرَض به‌کار می‌رود.^۲ ابوالفتح کراجکی - شاگرد شیخ مفید - نیز به‌جای «معنا» از «عَرَض» استفاده کرده است. به نظر او عقل «عرضی» است که در انسان زنده حلول می‌کند و بین نیک و بد تمییز می‌دهد.^۳

پیشتر گفته شد که هشام بن حکم نیز عقل را قوه‌ای در انسان می‌دانسته است و توجهی به وجود مستقل عقل نداشته است.

مفید و کراجکی نیز همچون متکلمان کوفه و برخلاف حدیث‌گرایان توجهی به وجود مستقل، خلقت نورانی یا وجود کیهانی عقل نداشته‌اند. شیخ مفید در هیچ کدام از کتاب‌های موجودش به وجود مستقل عقل اشاره نمی‌کند. با این حال شاگرد او کراجکی به چند روایت مهم در این بحث اشاره کرده و به توضیح و توجیه عقلی آنها پرداخته است؛ برای مثال، او روایت هبوط جبرئیل و عرضه عقل، حیاء و دین بر حضرت آدم علیه السلام‌ را مطرح کرده و سپس این پرسش را مطرح می‌کند که این سه همگی از اعراض‌اند و اعراض قائم بنفس نیستند و به همین دلیل حیات و تکلم از آنها ممکن نخواهد بود. در پاسخ این متکلم دست از ظاهر این روایات برداشته و لباس مجاز بر آنها می‌پوشاند؛ به این معنا که اگر اینها زندگی پیدا کنند و بتوانند سخن بگویند، چنین خواهند گفت.

کراجکی همچنین در توضیح روایت دیگر که عقل را نخستین مخلوق از

بیان می‌کند.^۱ او همچنین روایات صنع اللّه بودن معرفت خداوند را نیز نقل کرده است،^۲ ولی می‌توان این احتمال را مطرح کرد که تحلیل او از این روایات همانی است که در باب معرفة اللّه باللّه گفت. به بیان دیگر، انسان‌ها از هر طریقی خداوند را بشناسند باز هم این معرفت «صنع اللّه» است؛ چه عقل، چه انبیاء و امامان و چه نفس انسان همگی اعطایی از سوی خداوند هستند.

مدرسه کلامی بغداد و عقل‌گرایی اعتزالی (تمایلات و تقابلات)

همان‌طور که گفته شد پس از افول مدرسه کلامی کوفه در اواخر سده دوم هجری و در پی فترتی چند دهه‌ای، کلام امامیه بار دیگر از اوایل غیبت صغرا به آرامی نشاط و پویایی خود را باز یافت. هرچند متکلمان سرشناسی در این دوره در امامیه ظهور کردند و پیشتر درباره آنان نیز سخن گفته شد، ولی این جریان در مدرسه بغداد با ظهور شیخ مفید و سید مرتضی به اوج شکوفایی خود رسید و تا قرن‌ها هیمنه‌اش را بر کلام امامیه حفظ کرد.^۳

هرچند در نگاهی کلی می‌توان همه عالمان این مدرسه را در یک جریان و در کنار هم قرار داد، ولی بررسی اقوال و گزارش‌های موجود نشان می‌دهد که اختلافاتی نیز بین آنان بوده است. پیشتر به توافق‌ها و اختلاف‌های متکلمان نوظهور درون‌امامی و معتزلیان شیعه‌شده اشاره‌ شد. در ادامه، به امتداد جریان متکلمان امامیه در مدرسه بغداد - از ظهور شیخ مفید تا پایان این مدرسه در دوره شیخ طوسی - و دیدگاه آنان درباره مسائل مرتبط با عقل خواهیم پرداخت.