237
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

با توجه به این‌که او کارکرد نظری عقل را قبول داشته‌ است، می‌توان ادعا کرد که صفار نیز مانند محدّث - متکلمان کوفه معرفت را اعطایی از سوی خداوند و نقش عقل را تصدیق آن معرفت می‌دانسته است.

دوره دوم: مواجهه با عقل‌گرایی اعتزالی

۱. کلینی و بهره‌گیری از تفکر کلامی کوفه در مواجهه با عقل‌گرایی اعتزالی

هرچند فضای یکدست شیعی قم سبب شده بود که عالمان این مدرسه مواجهه مهمی با گروه‌های دیگر اسلامی نداشته باشند، ولی پس از دوره نخست و به تدریج، نخستین رویارویی‌های علمی عالمان این مدرسه و دیگران - به دلیل مهاجرت برخی قمی‌ها به شهرهای دیگر - شکل گرفت. این رویکرد با کتاب کافی شیخ کلینی آغاز شد. این کتاب در حقیقت در پاسخ به نگاشته و پرسشی تدوین شده بود که از سوی یکی از شیعیان برای کلینی فرستاده شده بود و در آن پرسش از وضعیت زمانه و تکیه انحصاری بر عقل برای رسیدن به معارف دینی شکایت شده بود.۱

1.. «أما بعد، فقد فهمت يا أخي ما شكوت من اصطلاح أهل دهرنا على الجهالة وتوازرهم وسعيهم في عمارة طرقها، ومباينتهم العلم وأهله حتّى كاد العلم معهم أن يأزر كلّه‏ وينقطع موادّه، لما قد رضوا أن يستندوا إلى الجهل ويضيّعوا العلم و أهله. وسألت: هل يسع الناس المقام على الجهالة والتديّن بغير علم، إذا كانوا داخلين في الدين، مقرّين بجميع أموره على جهة الاستحسان والنشوء عليه‏ والتقليد للآباء والأسلاف والكبراء والاتّكال على عقولهم في دقيق الأشياء وجليلها» (کلینی، کافی، ج۱، ص۵).


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
236

ادعا کرد که او هرچند به کارکرد معرفتی و نظری عقل توجه داشته و خوش‌فهمی، درک‌، علم و حفظ را ثمره عقل می‌داند،۱ ولی مانند محدّث - متکلمان کوفه عقل را تنها در حیطه فهم و استنباط معارف وحیانی پذیرفته است.

او به شدت از متکلمان به دلیل تسلیم نبودن در برابر معارف وحیانی انتقاد می‌کند۲ و در قالب روایاتی تقابل اصحاب حدیث و متکلمان را به تصویر می‌کشد و اصحاب حدیث را تأیید می‌کند.۳

صفار همچنین با نقل روایاتی کاربست قیاس در عرصه دین را رد می‌کند و تنها منبع معرفت دینی را معارف نقل شده از ائمه‌ اطهار علیهم السلام‌ می‌داند.۴ در بحث معرفت نیز او همانند دیگر محدّث - متکلمان به نظریه اضطراری بودن معرفت معتقد است و روایاتی در این باره نقل کرده است.۵

1.. «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ قَالَ‏ دِعَامَةُ الْإِنْسَانِ الْعَقْلُ وَمِنَ الْعَقْلِ الْفِطْنَةُ وَالْفَهْمُ وَالْحِفْظُ وَالْعِلْمُ فَإِذَا كَانَ تَأْيِيدُ عَقْلِهِ مِنَ النُّورِ كَانَ عَالِماً حَافِظاً ذَكِيّاً فَطِناً فَهِماً وَبِالْعَقْلِ يَكْمُلُ وَهُوَ دَلِيلُهُ وَمُبْصِرُهُ وَمِفْتَاحُ أَمْرِه‏» (شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۱۰۳).

2.. «الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام‌ قَالَ: يَهْلِكُ أَصْحَابُ‏ الْكَلَامِ‏ وَيَنْجُو المسلمين [الْمُسَلِّمُونَ‏] إِنَّ الْمُسَلِّمِينَ هُمُ النُّجَبَاءُ» (صفار، بصائر الدرجات، ج۱، ص۵۲۱).

3.. او در روایتی دیگر مسلِّمون را اصحاب حدیث معرفی کرده است: «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ حَنَانٍ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ فَقَالَ يَا أَبَا الصَّبَّاحِ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ قَدْ أَفْلَحَ الْمُسَلِّمُونَ قَالَهَا ثَلَاثاً وَقُلْتُهَا ثَلَاثاً ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْمُسَلِّمِينَ هُمُ الْمُنْتَجَبُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ هُمْ أَصْحَابُ الْحَدِيث» (صفار، بصائر الدرجات، ج۱، ص۵۲۴).

4.. برای مثال، نک: صفار، بصائر الدرجات، ج۱، ص۱۴۶- ۱۴۷، ۱۵۰ و ۳۰۲.

5.. «تَصْدِيقُ ذَلِكَ مَا أَخْرَجَهُ شَيْخُنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ فِي جَامِعِهِ وَحَدَّثَنَا بِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ قَالَ حَدَّثَنِي عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحِيمِ الْقَصِيرِ قَالَ: كَتَبْتُ عَلَى يَدَيْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ جُعِلْتُ فِدَاكَ اخْتَلَفَ النَّاسُ فِي أَشْيَاءَ قَدْ كَتَبْتُ بِهَا إِلَيْكَ فَإِنْ رَأَيْتَ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ أَنْ تَشْرَحَ لِي جَمِيعَ مَا كَتَبْتُ بِهِ إِلَيْكَ اخْتَلَفَ النَّاسُ جُعِلْتُ فِدَاكَ بِالْعِرَاقِ فِي الْمَعْرِفَةِ وَالْجُحُودِ فَأَخْبِرْنِي جُعِلْتُ فِدَاكَ أَ هُمَا مَخْلُوقَانِ... فَكَتَبَ علیه السلام‌ عَلَى يَدَيْ عَبْدِ الْمَلِكِ‏ بْنِ أَعْيَنَ سَأَلْتَ عَنِ الْمَعْرِفَةِ مَا هِيَ فَاعْلَمْ رَحِمَكَ اللَّهُ أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مِنْ صُنْعِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فِي الْقَلْبِ مَخْلُوقَةٌ وَالْجُحُودَ صُنْعُ اللَّهِ فِي الْقَلْبِ مَخْلُوقٌ‏ وَلَيْسَ لِلْعِبَادِ فِيهِمَا مِنْ صُنْعٍ وَلَهُمْ فِيهِمَا الِاخْتِيَارُ مِنَ الِاكْتِسَابِ فَبِشَهْوَتِهِمُ الْإِيمَانَ اخْتَارُوا الْمَعْرِفَةَ فَكَانُوا بِذَلِكَ مُؤْمِنِينَ عَارِفِينَ وَبِشَهْوَتِهِمُ الْكُفْرَ اخْتَارُوا الْجُحُودَ فَكَانُوا بِذَلِكَ كَافِرِينَ جَاحِدِينَ ضُلَّالًا وَذَلِكَ بِتَوْفِيقِ اللَّهِ لَهُمْ وَخِذْلَانِ مَنْ خَذَلَهُ اللَّهُ فَبِالاخْتِيَارِ وَالِاكْتِسَابِ عَاقَبَهُمُ اللَّهُ وَأَثَابَهُمْ» (شیخ صدوق، التوحید، ص۲۲۶-۲۲۷؛ برای موردی دیگر، نک: همان، ص۴۱۴).

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20720
صفحه از 297
پرینت  ارسال به