233
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

هدایت را نیز از خداوند می‌داند و به همین دلیل بارها روایات نهی از دعوت غیرشیعیان به تشیع را بازگو می‌کند.۱ او حتی در بخش «جوامع من التوحید» تنها روایات نهی از ورود به حیطه موضوعات مرتبط به خداوند را آورده است.۲

بصائر الدرجات نیز وضعی مشابه دارد. عنوان کامل این کتاب بصائر الدرجات فی علوم آل محمد صلی الله علیه و اله‌ وما خصهم اللّه به نشان می‌دهد که هدف از تدوین این کتاب اثبات علم خاص و توانایی منحصر به فرد ائمه علیهم السلام و وظیفه مؤمنان در دوستی و پیروی از ایشان است. نوع ورود و خروج او به ابواب مختلف کتاب نیز این حقیقت را نشان می‌دهد که نویسنده در فضایی کاملاً شیعی و بدون توجه به مخالفان کتاب را تدوین کرده است.

در هیچ جایی از این کتاب رویکرد استدلالی و عقلی دیده نمی‌شود. کتاب با مباحثی در اهمیت و شأن علم و عالمان آغاز می‌شود. بنا به روایاتی که او نقل کرده است، کسب علم تکلیفی بر عهده همه انسان‌هاست و ائمه علیهم السلام تنها منبع علم هستند و مؤمنان باید علم واقعی را نزد ایشان بیاموزند.۳

پیداست که این کلام، رویکردی کاملاً درون‌مذهبی دارد؛ زیرا هیچ غیرشیعه‌ای با این روایات به ضرورت و عقلانی بودن امامت ایمان نمی‌آورد و مقدمات مطرح‌شده در آنها نیز نیازمند اثبات عقلانی است. صفار با این‌که کتابی جامع در امامت نگاشته است، حتی گزارش‌هایی را که در آنها متکلمانی مانند هشام نزد

1.. همان، ص۲۰۰- ۲۰۴.

2.. همان، ص۲۳۷- ۲۴۳.

3.. نگاهی اجمالی به هفت باب نخستین بصائر الدرجات این ادعا را اثبات می‌کند: ۱) باب فی العلم أن طلبه فريضة على الناس؛‏ ۲) باب ثواب العالم والمتعلم؛‏ ۳) باب معرفة العالم الذي من عرفه عرف الله ومن أنكره أنكر الله تعالى والسبب الذي يوفق لمعرفته؛‏ ۴) باب فضل العالم على العابد؛ ۵) باب أن الناس يغدون على ثلاثة عالم ومتعلم وغثاء وأن الأئمة من آل محمد صلی الله علیه و اله‌هم العلماء وشيعتهم المتعلمون وسائر الناس غثاء؛ ۶. باب ما أمر الناس بأن يطلبوا العلم من معدنه ومعدنه آل محمد؛ ۷) باب في أئمة آل محمد صلی الله علیه و اله ‌مستقى العلم عندهم وإنهم علماء لا يظلمون ولا يجهلون.‏


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
232

و می‌توان ادعا کرد که این دو عالم بزرگ امامیه در پی ارائه نظامی عقلانی از اندیشه‌های امامیه در مواجهه با اندیشه‌های معتزلی بوده‌اند. البته، بین روش این دو محدّث بزرگ امامیه نیز تفاوت‌هایی وجود دارد که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت. بنابراین، در ادامه، نخست به جایگاه عقل در آثار دوره نخست که آن را «امتداد جریان محدّث - متکلمان» می‌نامیم، خواهیم پرداخت و سپس دیدگاه کلینی و در نهایت، شیخ صدوق را بررسی خواهیم کرد.

دوره نخست: امتداد جریان محدّث - متکلمان کوفه

شواهد موجود در آثار این دوره هیچ ارتباطی با اندیشه‌های معتزلی را نشان نمی‌دهد. این آثار بیشتر بر نیازهای سیاسی و اجتماعی شیعیان قم در آستانه غیبت صغری متمرکز شده‌اند و نگاهی درون شیعی دارند. اگر از آثار فقهی موجود در آن دوره چشم بپوشیم، دو اثر المحاسن برقی و بصائر الدرجات محمد بن حسن صفار نمونه‌های خوبی از این ادعا هستند. این دو کتاب تنها برای مخاطبان امامی‌مذهب تدوین شده‌اند و به کلی رویکردی درون مذهبی دارند.

برقی در کتاب المحاسن در بخش «الصفوة والنور والرحمة» و همچنین بخش «مصابیح الظلم» به‌طور خاص به مباحث کلامی پرداخته‌ است که در بخش نخست به جایگاه ائمه علیهم السلام و شیعیان و در بخش دوم به مباحث مبنایی‌تر مانند معرفت، ایمان، ردّ قیاس و رأی‌گرایی و خالی نبودن زمین از ‌حجّت پرداخته است. او در این مباحث هیچ‌گاه رویکردی استدلالی ندارد و حتی روایات استدلالی منقول از متکلمان را نیاورده است.

برقی هرچند باب «مصابیح الظلم» را با روایات عقل آغاز می‌کند، ولی همانند محدّث - متکلمان معرفت را اعطایی از سوی خداوند می‌داند.۱ او حتی ایمان و

1.. برقی، ‌المحاسن، ج۱، ص۱۹۸- ۲۰۰.

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20546
صفحه از 297
پرینت  ارسال به