فصل چهارم:

خیزش نوین کلام امامیه در سده چهارم و تعامل عقل‌گرایی امامیه و معتزله

درآمد

کلام امامیه که در مدرسه کوفه رشد و بالندگی یافته بود، از آغازین سال‌های سده سوم با سخت‌گیری خلافت عباسی نسبت به متکلمان و اصحاب امامیه به ورطه افول گرایید. هارون الرشید بسیاری از متکلمان امامیه را به زندان انداخت و هشام بن حکم نیز در سال‌های پایانی سده دوم از بغداد گریخت.^۱ به جز سخت‌گیری‌های خلافت عباسی برخی دیدگاه‌های خاص متکلمان - به‌ویژه اندیشه‌های خاص هشام بن حکم و شاگردانش که مهم‌ترین جریان کلامی امامیه در این دوره بودند - مخالفت‌های شدیدی را از سوی جریان‌های داخلی امامیه - به ویژه محدّثان - برانگیخته بود.

این درگیری‌های داخلی نیز فشار اجتماعی را بر جریان‌ متکلمان بیش از پیش می‌کرد و در مجموع سبب گوشه‌گیری متکلمان امامیه و در نهایت، رکود جریان

متکلمان امامیه معرفت را اضطراری می‌دانستند و معتقد بودند که خداوند معرفت را در قلب انسان قرار می‌دهد و عقل انسان با عقلانی یافتنشان به آنها اقرار می‌کند، ولی از هشام بن حکم و شاگردانش تبیین متفاوتی گزارش شده است. به اعتقاد هشام بن حکم هرچند معرفت اضطراری است، ولی این معرفت پس از استدلال و نظر بالفعل می‌شود. بنابراین، از نظر گروه نخست، استدلال عقلی برای حصول معرفت ضروری نیست؛ در حالی که از نظر گروه دوم استدلال عقلی و نظر برای حصول معرفت الهی بر انسان‌ها لازم است.