195
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

محمد بن خلیل سکاک، علی بن منصور، علی بن اسماعیل میثمی و ابومالک حضرمی۱ نیز دیدگاهی مشابه او داشته‌اند. به جز گزارش اشعری شواهدی نیز در روایات امامیه بر این ادعا وجود دارد؛ برای مثال، در روایتی یکی از اصحاب امام رضا علیه السلام‌ درباره درستی یا نادرستی اعتقاد یونس (از شاگردان هشام) مبنی بر اکتسابی بودن معرفت خداوند می‌پرسد.۲

این روایت اگر در کنار روایات یونس مبنی بر صنع اللّه و ضروری بودن معرفت خداوند قرار گیرد،۳ چه‌بسا این‌گونه تحلیل شود که یونس مانند هشام هرچند معرفت را ضروری می‌بیند، ولی استدلال عقلی را نیز برای به فعلیت رسیدن این معرفت لازم می‌داند و همین سبب شده است که برخی اصحاب ائمه علیهم السلام درباره او این‌‌گونه گمان برند. از دیگر اصحاب هشام هرچند گزارش‌های کمتری در دست است، ولی همین که آنان نقل‌کننده روایاتی در مباحثی مانند توحید هستند، جایگاه عقل را در معرفت نشان می‌دهد. بیشتر این روایات در قالب استدلال‌های عقلی برای اثبات خداوند و صفات او نقل شده‌اند.۴

کارکرد عملی و مقایسه دیدگاه متکلمان و محدّثان

مقایسه دیدگاه محدّثان و متکلمان امامیه

دیدگاه محدّثان

عقل به جز فهم و تصدیق معارف دینی، خوب و بد را نیز تشخیص می‌دهد و انسان را به خوبی‌ها دستور می‌دهد و از بدی‌ها بازمی‌دارد. برای نمونه، به برخی از این

1.. در این‌باره، نک: رضایی، «امتداد جریان فکری هشام بن حکم تا شکل‌گیری مدرسۀ بغداد».

2.. ابن شعبه، تحف العقول، ص۴۴۴.

3.. كلينی، كافی، ج۱، ص‌۱۶۳.

4.. برای مثال، نک: كلينی، كافی، روايات باب حدوث العالم واثبات المحدث.


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
194

البته، هشام خود روایتی را از امام صادق علیه السلام‌ نقل کرده است که در آن استدلالی مشابه همین سخن او وجود دارد. در این روایت ابوشاکر از امام صادق علیه السلام‌ می‌خواهد که دلیلی بر اثبات صانع بیاورند. امام نیز در پاسخ چنین فرمودند:

۰.وَجَدْتُ نَفْسِی لَا تَخْلُو مِنْ إِحْدَى جِهَتَیْنِ إِمَّا أَنْ أَکُونَ صَنَعْتُهَا أَنَا أَوْ صَنَعَهَا غَیْرِی فَإِنْ کُنْتُ صَنَعْتُهَا أَنَا فَلَا أَخْلُو مِنْ أَحَدِ مَعْنَیَیْنِ إِمَّا أَنْ أَکُونَ صَنَعْتُهَا وَکَانَتْ مَوْجُودَةً أَوْ صَنَعْتُهَا وَکَانَتْ مَعْدُومَةً فَإِنْ کُنْتُ صَنَعْتُهَا وَکَانَتْ مَوْجُودَةً فَقَدِ اسْتَغْنَتْ بِوُجُودِهَا عَنْ صَنْعَتِهَا وَإِنْ کَانَتْ مَعْدُومَةً فَإِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّ الْمَعْدُومَ لَا یُحْدِثُ شَیْئاً فَقَدْ ثَبَتَ الْمَعْنَى الثَّالِثُ أَنَّ لِی صَانِعاً وَهُوَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ فَقَامَ وَمَا أَحَارَ جَوَاباً.۱

شاید بتوان برهان و سخن پیشین هشام را برگرفته از این روایت و روایات مشابه آن دانست. از هشام بن حکم روایت دیگری نیز در باب حدوث عالم و اثبات محدّث در کتاب کافی نقل شده است که در آن روایت نیز امام صادق علیه السلام‌ در مناظره با زندیقی استدلالی مشابه آورده‌اند.۲ بنابراین، هشام بن حکم هرچند معرفت خداوند را اضطراری می‌دانسته است؛ ولی - برخلاف محدّثان - معتقد بود که در معرفت خداوند استدلال عقلی نیز ضرورت دارد.

همان‌گونه که گفته شد، شاگردان هشام بن حکم مانند یونس بن عبدالرحمن،

1.. همان، ص۲۹۰.

2.. کلینی، کافی، ج۱، ص۷۲-۷۳.

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20526
صفحه از 297
پرینت  ارسال به