185
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

متکلمان امامیه نیز هرچند خود روایات نهی از قیاس را نقل کرده‌اند، ولی روایات آنان بیشتر به حوزه فقه اختصاص دارد؛ برای مثال، بنا به گزارشی هشام بن حکم از روایت محمد بن حکیم از امام صادق علیه السلام‌ درباره نهی از قیاس آگاه بوده است.۱

1.. «عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع جُعِلْتُ فِدَاكَ فُقِّهْنَا فِي الدِّينِ وَأَغْنَانَا اللَّهُ بِكُمْ عَنِ النَّاسِ حَتَّى إِنَّ الْجَمَاعَةَ مِنَّا لَتَكُونُ فِي الْمَجْلِسِ مَا يَسْأَلُ رَجُلٌ صَاحِبَهُ يَحْضُرُهُ الْمَسْأَلَةُ وَيَحْضُرُهُ جَوَابُهَا مَنّاً مِنَ اللَّهِ عَلَيْنَا بِكُمْ فَرُبَّمَا وَرَدَ عَلَيْنَا الشَّيْ‏ءُ لَمْ يَأْتِنَا فِيهِ عَنْكَ وَلَا عَنْ آبَائِكَ شَيْ‏ءٌ فَنَنْظُرُ إِلَى أَحْسَنِ مَا يَحْضُرُنَا وَأَوْفَقِ الْأَشْيَاءِ لِمَا جَاءَنَا عَنْكُمْ فَنَأْخُذُ بِهِ فَقَالَ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ فِي ذَلِكَ وَاللَّهِ هَلَكَ مَنْ هَلَكَ يَا ابن حَكِيمٍ ثُمَّ قَالَ لَعَنَ اللَّهُ أَبَا حَنِيفَةَ يَقُولُ قَالَ عَلِيٌّ وَقُلْتُ وَقَالَ مُحَمَّدُ بْنُ حَكِيمٍ لِهِشَامِ‏ بْنِ‏ الْحَكَمِ‏ وَاللَّهِ مَا أَرَدْتُ إِلَّا أَنْ يُرَخِّص‌لِي فِي الْقِيَاس‏» (کلینی، کافی، ج۱، ص۵۶).


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
184

این شیوه استدلال در دست نیست، ولی بررسی استدلال‌های آنان نشان می‌دهد که آنان نیز از این شیوه استفاده کرده‌اند؛ برای مثال، می‌توان به مناظره هشام بن حکم با عمرو بن عبید اشاره کرد. او در این مناظره بیان کرده است که همان‌‌‌‌‌‌‌طور که قوای فیزیکی انسان (مانند بینایی، شنوایی و بویایی) نیازمند قلب است که برانگیزاننده و هدایتگر دیگر قوای انسانی باشد، جامعه انسانی نیز نیازمند امام است که هدایت‌گر و مرجع حل و فصل اختلافات آنان باشد.۱

هشام بن حکم در این استدلال با بهره‌گیری از یک امر معلوم (شاهد) امری مجهول (غایب) را اثبات کرده است. مؤمن طاق نیز هرچند به قیاس متهم شده است، ولی هیچ گزارشی از استدلال‌های قیاسی او در دست نیست. به نظر می‌رسد مقصود امام در متهم کردن مؤمن طاق به قیاس استفاده از استدلال‌ها و سخنان نادرست برای رد سخنان مخالفان باشد که امام صادق علیه السلام‌ درباره مؤمن طاق به اشکال اشاره کرده‌اند: «تکسر باطلاً بباطل».

در مقابل محدّثان امامیه روایاتی از ائمه علیهم السلام نقل می‌کردند که قیاس را به کلی هم در فقه و هم در مسائل کلامی رد می‌کردند. پیشتر در بخش محدودیت‌های عقل به ادله مخالفت محدّثان امامیه با قیاس در علم کلام اشاره کردیم. افزون بر آنچه پیشتر گفته شد، به طور خلاصه مهم‌ترین علت‌های مخالفت با قیاس در نامه‌ای از امام صادق علیه السلام‌ به شیعیان تبیین شده است: ۱) قیاس و اجتهاد و رأی به دلیل امکان خطا در مقدمات خطاپذیر است؛ ۲) دین محجوب از رأی و قیاس است؛ ۳) عقل به تنهایی نمی‌تواند به سرمنزل مقصود برسد؛ ۴) آنچه از خطای عقل جلوگیری می‌کند وحی است.۲

1.. کلینی، کافی، ج۱، ص۱۶۹- ۱۷۰.

2.. «عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‏ فِي رِسَالَتِهِ إِلَى أَصْحَابِ الرَّأْيِ وَالْقِيَاسِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ مَنْ دَعَا غَيْرَهُ إِلَى دِينِهِ بِالارْتِيَاءِ وَالْمَقَايِيسِ لَمْ يُنْصِفْ وَلَمْ يُصِبْ حَظَّهُ لِأَنَّ الْمَدْعُوَّ إِلَى ذَلِكَ لَا يَخْلُو أَيْضاً مِنَ الِارْتِيَاءِ وَالْمَقَايِيسِ وَمَتَى مَا لَمْ يَكُنْ بِالدَّاعِي قُوَّةٌ فِي دُعَائِهِ عَلَى الْمَدْعُوِّ لَمْ يُؤْمَنْ عَلَى الدَّاعِي أَنْ يَحْتَاجَ إِلَى الْمَدْعُوِّ بَعْدَ قَلِيلٍ لِأَنَّا قَدْ رَأَيْنَا الْمُتَعَلِّمَ الطَّالِبَ رُبَّمَا كَانَ فَائِقاً لِمُعَلِّمٍ وَلَوْ بَعْدَ حِينٍ وَرَأَيْنَا الْمُعَلِّمَ الدَّاعِيَ رُبَّمَا احْتَاجَ فِي رَأْيِهِ إِلَى رَأْيِ مَنْ يَدْعُو وَفِي ذَلِكَ تَحَيَّرَ الْجَاهِلُونَ وَشَكَّ الْمُرْتَابُونَ وَظَنَّ الظَّانُّونَ وَلَوْ كَانَ ذَلِكَ عِنْدَ اللَّهِ جَائِزاً لَمْ يَبْعَثِ اللَّهُ الرُّسُلَ بِمَا فِيهِ الْفَصْلُ وَلَمْ يَنْهَ عَنِ الْهَزْلِ وَلَمْ يَعِبِ الْجَهْلَ وَلَكِنَّ النَّاسَ لَمَّا سَفِهُوا الْحَقَّ وَغَمَطُوا النِّعْمَةَ وَاسْتَغْنَوْا بِجَهْلِهِمْ وَتَدَابِيرِهِمْ عَنْ عِلْمِ اللَّهِ وَاكْتَفَوْا بِذَلِكَ دُونَ رُسُلِهِ وَالْقُوَّامِ بِأَمْرِهِ وَقَالُوا لَا شَيْ‏ءَ إِلَّا مَا أَدْرَكَتْهُ عُقُولُنَا وَعَرَفَتْهُ أَلْبَابُنَا فَوَلَّاهُمُ اللَّهُ مَا تَوَلَّوْا وَأَهْمَلَهُمْ وَخَذَلَهُمْ حَتَّى صَارُوا عَبَدَةَ أَنْفُسِهِمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ وَلَوْ كَانَ اللَّهُ رَضِيَ مِنْهُمُ اجْتِهَادَهُمْ وَارْتِيَاءَهُمْ فِيمَا ادَّعَوْا مِنْ ذَلِكَ لَمْ يَبْعَثِ اللَّهُ إِلَيْهِمْ فَاصِلًا لِمَا بَيْنَهُمْ وَلَا زَاجِراً عَنْ وَصْفِهِمْ وَإِنَّمَا اسْتَدْلَلْنَا أَنَّ رِضَا اللَّهِ غَيْرُ ذَلِكَ بِبَعْثِهِ الرُّسُلَ بِالْأُمُورِ الْقَيِّمَةِ الصَّحِيحَةِ وَالتَّحْذِيرِ عَنِ الْأُمُورِ الْمُشْكِلَةِ الْمُفْسِدَةِ ثُمَّ جَعَلَهُمْ أَبْوَابَهُ وَصِرَاطَهُ وَالْأَدِلَّاءَ عَلَيْهِ بِأُمُورٍ مَحْجُوبَةٍ عَنِ‏ الرَّأْيِ‏ وَالْقِيَاسِ فَمَنْ طَلَبَ مَا عِنْدَ اللَّهِ بِقِيَاسٍ وَرَأْيٍ لَمْ يَزْدَدْ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْداً وَلَمْ يَبْعَثْ رَسُولًا قَطُّ وَإِنْ طَالَ عُمُرُهُ قَابِلًا مِنَ النَّاسِ خِلَافَ مَا جَاءَ بِهِ حَتَّى يَكُونَ مَتْبُوعاً مَرَّةً وَتَابِعاً أُخْرَى وَلَمْ يُرَ أَيْضاً فِيمَا جَاءَ بِهِ اسْتَعْمَلَ رَأْياً وَلَا مِقْيَاساً حَتَّى يَكُونَ ذَلِكَ وَاضِحاً عِنْدَهُ كَالْوَحْيِ مِنَ اللَّهِ وَفِي ذَلِكَ دَلِيلٌ لِكُلِّ ذِي لُبٍّ وَحِجًى أَنَّ أَصْحَابَ الرَّأْيِ وَالْقِيَاسِ مُخْطِئُونَ مُدْحَضُونَ وَإِنَّمَا الِاخْتِلَافُ فِيمَا دُونَ الرُّسُلِ لَا فِي الرُّسُلِ فَإِيَّاكَ أَيُّهَا الْمُسْتَمِعُ أَنْ تَجْمَعَ عَلَيْكَ خَصْلَتَيْنِ إِحْدَاهُمَا الْقَذْفُ بِمَا جَاشَ بِهِ صَدْرُكَ وَاتِّبَاعُكَ لِنَفْسِكَ إِلَى غَيْرِ قَصْدٍ وَلَا مَعْرِفَةِ حَدٍّ وَالْأُخْرَى اسْتِغْنَاؤُكَ عَمَّا فِيهِ حَاجَتُكَ وَتَكْذِيبُكَ لِمَنْ إِلَيْهِ مَرَدُّكَ وَإِيَّاكَ وَتَرْكَ الْحَقِّ سَأْمَةً وَمَلَالَةً وَانْتِجَاعَكَ الْبَاطِلَ جَهْلًا وَضَلَالَةً لِأَنَّا لَمْ نَجِدْ تَابِعاً لِهَوَاهُ جَائِزاً عَمَّا ذَكَرْنَا قَطُّ رَشِيداً فَانْظُرْ فِي ذَلِك».‏

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20840
صفحه از 297
پرینت  ارسال به