تنبه ‌حجّت‌‌های الهی ممکن نیست به این دلایل و معارف دست پیدا کنند.^۱

این دیدگاه کلامیان امامیه در سه مرحله فهم (تفقه)، تبیین (نظریه‌پردازی) و دفاع از اندیشه‌های کلامی قابل تبیین است؛ زیرا علم کلام در حقیقت شامل این سه بخش است و متکلمان امامیه در این عرصه‌ها نیز فعالیت داشته‌اند.

در مرحله نخست، هرچند متکلمان امامیه در فهم و استنباط آموزه‌های کلامی(تفقه) خِرد انسانی را نیازمند راهبری امامان می‌دانسته‌اند، ولی به ‌حجیّت نهایی عقل باور داشتند. زرارة بن اعین - از نخستین متکلمان و فقیهان امامیه در دوره صادقین علیهما السلام - با این حال، که باوری استوار به اصل امامت دارد و وظیفه همه مؤمنان را در امور دینی پرسش از ائمه علیهم السلام دانسته و علم امامان را مبتنی بر آموزه‌های الهی می‌داند و از همه مهم‌تر این‌که اطاعت از امامان را بر همه مؤمنان واجب می‌داند،^۲ اما برای پذیرش سخنان ائمه علیهم السلام در برخی مباحث کلامی رویکردی تعبدی ندارد و بارها با امامان به بحث و جدل علمی پرداخته است؛ برای مثال، می‌توان به مسئله ایمان و کفر اشاره کرد که او در ابتدا سخنان امام را نمی‌پذیرفت و خود او گفته است که روزی مباحثه‌اش با امام علیه السلام‌ در این مسئله چنان جدّی شد که صدای آنان در بیرون از خانه نیز شنیده می‌شد.^۳

همچنین می‌توان به مباحثه او با امام باقر علیه السلام‌ در بحث ازدواج با غیرامامیه اشاره کرد که بنا به برخی گزارش‌ها، در نهایت، سخن امام را نمی‌پذیرد.^۴ دیدگاه خاص

مفصل این مسئله و راستی‌آزمایی این دیدگاه‌ها خواهیم پرداخت.

دیدگاه متکلمان

متکلمان امامیه در سده‌های نخست - بر خلاف معتزلیان و اهل حدیث - به ‌حجیّت توأمان عقل و وحی باور داشتند. نظریه امامت، بنیان اندیشه امامیان در دوره‌های مختلف بوده است و متکلمان و محدّثان در اصل پذیرش این نظریه هیچ اختلافی با یک‌دیگر نداشته‌اند^۱ و کلامیان امامیه در تبیین نظریه امامت و دفاع از آن تلاش‌های بسیاری کرده‌اند.

مناظرات هشام بن حکم، بزرگ‌ترین متکلم امامیه در دوره حضور که در منابع روایی و غیرروایی به آنها اشاره شده است، ضرورت وجود امامی معصوم در هر دوره را اثبات می‌کند.^۲ دیگر متکلمان امامیه مانند مؤمن طاق نیز در این راستا کوشیده‌اند.^۳

نقطه اشتراک همه این متکلمان (و همچنین محدّثان امامیه)، لزوم پیروی و اطاعت از رهنمودهای پیشوایان معصوم علیهم السلام است. متکلمان در کنار این اعتقاد به ‌حجیّت عقل نیز باور داشتند و از اساس کسی که دل به دریای علم کلام می‌زند نمی‌تواند عقل‌گرا نباشد و از ادله و براهین عقلی بهره‌ای نبرد.

البته، نباید گمان کرد که امام‌گرایی و عقل‌گرایی، متکلمان امامیه را دچار تناقض‌گویی کرده است؛ زیرا در نگاه آنان در عین پذیرش ‌حجیّت نهایی عقل، بر این نکته تأکید می‌شود که ‌حجّت‌‌های الهی به‌عنوان عاقل‌ترین بندگان خداوند عقل انسان‌ها را به بهترین استدلال‌ها هدایت می‌کنند و انسان‌ها بدون تذکار و