145
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

عالم فراماده و یا استقراء ناقص مبتنی‌اند و از همین‌رو، با خطاهای پرشمار همراه خواهد بود.۱ این‌که در روایتی برای اصحابِ قیاس سرگردانی‌ای مشابه آنچه برای گروه پیش‌ ‌‌‌‌‌‌گفته شد، بیان شده است، این احتمال را تقویت می‌کند که متکلمان نیز به دلیل بهره‌گیری از قیاس در حوزه توحید به چنان وضعی دچار شده‌اند.۲

افزون بر این، ورود متکلمان به این حوزه‌‌ها در نهایت، به بحث از کیفیت و کنه اسماء و صفات الهی کشیده شده و این موضوعات نیز - همان‌‌‌‌‌‌‌طور که پیشتر گفته شد - ذاتاً از دسترس عقل بشری بیرون‌اند. به همین دلیل از نظر این گروه اسماء و صفات الهی توقیفی‌اند و رفتار متکلمان در وارد کردن اصطلاحات و صفات غیر وحیانی (مانند جسم هشام بن حکم و کاربرد حرکت درباره خداوند در آثار بسیاری از متکلمان امامیه در دوره حضور) به این عرصه الحاد در اسماء و صفات الهی است. گزارش‌های مختلفی که در آنها نزد امامان علیهم السلام‌ اقوال مختلف متکلمان نقل شده و ائمه اطهار علیهم السلام به نقد متکلمان پرداخته‌اند، اختلاف بین این دو گروه را بیشتر نشان می‌دهد.

1.. «مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ رَفَعَهُ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام‌ بِمَا أُوَحِّدُ اللَّهَ فَقَالَ يَا يُونُسُ لَا تَكُونَنَّ مُبْتَدِعاً مَنْ‏ نَظَرَ بِرَأْيِهِ هَلَكَ وَمَنْ تَرَكَ أَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّهِ ص‌ضَلَّ وَمَنْ تَرَكَ كِتَابَ اللَّهِ وَقَوْلَ نَبِيِّهِ كَفَرَ (کلینی، کافی، ج۱، ص۵۶). همچنین می‌توان به این روایت امام رضا علیه السلام‌ اشاره کرد: «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْمُفَسِّرُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا يُوسُفُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ وَعَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَيَّارٍ عَنْ أَبَوَيْهِمَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام‌ قَالَ: قَامَ رَجُلٌ إِلَى الرِّضَا علیه السلام‌ فَقَالَ لَهُ يَا ابن رَسُولِ اللَّهِ صِفْ لَنَا رَبَّكَ فَإِنَّ مَنْ قِبَلَنَا قَدِ اخْتَلَفُوا عَلَيْنَا فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام‌ إِنَّهُ مَنْ‏ يَصِفُ‏ رَبَّهُ‏ بِالْقِيَاسِ‏ لَا يَزَالُ الدَّهْرَ فِي الِالْتِبَاسِ مَائِلًا عَنِ الْمِنْهَاجِ ظَاعِناً فِي الِاعْوِجَاجِ ضَالًا عَنِ السَّبِيلِ قَائِلًا غَيْرَ الْجَمِيلِ أُعَرِّفُهُ بِمَا عَرَّفَ بِهِ نَفْسَهُ مِنْ غَيْرِ رُؤْيَةٍ وَأَصِفُهُ بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ مِنْ غَيْرِ صُورَةٍ لَا يُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ وَلَا يُقَاسُ بِالنَّاسِ مَعْرُوفٌ بِغَيْرِ تَشْبِيهٍ» (شیخ صدوق، التوحید، ص۴۷).

2.. «زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ‏ قَالَ لِي أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ علیه السلام‌ يَا زُرَارَةُ إِيَّاكَ وَأَصْحَابَ الْقِيَاسِ فِي الدِّينِ- فَإِنَّهُمْ تَرَكُوا عِلْمَ مَا وُكِّلُوا بِهِ وَتَكَلَّفُوا مَا قَدْ كُفُوهُ‏ يَتَأَوَّلُونَ الْأَخْبَار وَيَكْذِبُونَ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَكَأَنِّي بِالرَّجُلِ مِنْهُمْ يُنَادَى مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ فَيُجِيبُ‏ مِنْ‏ خَلْفِهِ‏ وَيُنَادَى مِنْ خَلْفِهِ فَيُجِيبُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ قَدْ تَاهُوا وَتَحَيَّرُوا فِي الْأَرْضِ وَالدِّينِ» (شیخ مفید، الامالی، ص۵۱-۵۲).


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
144

خداوند۱ و کُنه و حقیقت صفات و اسماء۲ از جمله این معارف‌اند.

قسم دوم به محدودیت‌های نسبیِ عقل در افراد مختلف مربوط می‌شود. انسان‌ها از مراتب مختلفی از عقل بهره‌منداند و به همین دلیل ممکن است عقل برخی افراد توانایی شناخت درستِ برخی معارف را نداشته باشد. از نظر محدّثان امامیه همه مباحث خداشناسی - نه تنها آنچه در محدودیت ذاتی عقل گفته شد، بلکه هر گونه سخن و استدلالی در این حوزه - تنها در سایه آموزه‌ها و راهنمایی‌های معصومین که عاقل‌ترین مردمان‌اند، برای عقل انسان‌ها آشکار می‌شود.

از اساس انسان‌ها تنها توانایی سخن گفتن از امور «ما دون العرش» را دارند و حوزه‌های «مافوق العرش» از دسترس آنان بیرون است و سخن گفتن در این عرصه مایه سرگردانی آنان خواهد شد تا جایی که چنین کسانی از پیش رو ندا داده می‌شوند و از پشت سر جواب می‌دهند.۳

همچنین هرگونه استدلالی در این حوزه با اِشکال روبه‌رو خواهد شد؛ زیرا اگر مواد و داده‌های اولیه استدلال‌های عقلی - به این دلیل که انسان‌ها از عوالم فرامادی آگاهی ندارند - اشتباه باشد، استدلال عقلی نیز به نتیجه مطلوب نخواهد رسید. در بیشتر موارد نیز داده‌های اولیه استدلال‌های عقلی انسان‌ها بر قیاس عالم ماده به

1.. «أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَن‏ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ ضُرَيْسٍ الْكُنَاسِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام‌ قَالَ: اذْكُرُوا مِنْ عَظَمَةِ اللَّهِ مَا شِئْتُمْ وَلَا تَذْكُرُوا ذَاتَهُ فَإِنَّكُمْ لَا تَذْكُرُونَ مِنْهُ شَيْئاً إِلَّا وَهُوَ أَعْظَمُ مِنْه» (شیخ صدوق، التوحید، ص۴۵۵).

2.. «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَعَنْ غَيْرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ قَالَ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَظِيمٌ رَفِيعٌ لَا يَقْدِرُ الْعِبَادُ عَلَى صِفَتِهِ‏ وَلَا يَبْلُغُونَ كُنْهَ عَظَمَتِهِ‏ لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِير» (نک: کلینی، کافی، ج۱، ص۱۰۳؛ نک: سبحانی، «اسماء و صفات خداوند»، ص‌۹۷- ۱۲۳).

3.. «مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام‌ قَالَ: تَكَلَّمُوا فِيمَا دُونَ الْعَرْشِ وَلَا تَكَلَّمُوا فِيمَا فَوْقَ الْعَرْشِ فَإِنَّ قَوْماً تَكَلَّمُوا فِي اللَّهِ فَتَاهُوا حَتَّى كَانَ الرَّجُلُ يُنَادَى مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ فَيُجِيبُ مِنْ خَلْفِهِ» (شیخ صدوق، التوحید، ص۴۵۵-۴۵۶).

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20754
صفحه از 297
پرینت  ارسال به