دوره دوم نشان خواهیم داد که آیا ظهور متکلمان و علم کلام در جامعه امامیه تأثیری در تغییر و تطور این دیدگاه داشته است یا نه.
دیدگاه محدّثان
روایات موجود از محدّثان امامیه در مدرسه کوفه در ادامه همان دیدگاه گذشته است و بنا بر نظر آنها عقل موجودی جدا و جوهری مستقل از انسان است. در روایت معروفی که بسیاری از اصحاب امامیه آن را نقل کرده‌اند، خداوند عقل را آفرید و به او گفت پیش بیا و عقل پیش رفت. سپس به او گفت برگرد و او برگشت. پس از آن خداوند خطاب به عقل چنین گفت: هیچ موجودی دوست‌داشتنی‌تر از تو نیافریدم.۱
در یکی دیگر از این روایات عیسی بن جعفر علوی۲ به‌واسطه پدرانش از امام علی علیه السلام نقل کرده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله خلقتِ عقل را از مَلِکی دانسته است که تعداد سرهای آن به تعداد انسان‌هاست و صورت هر کدام از سرها تا زمانی که آن انسان به بلوغ برسد، پوشیده است. زمان بلوغ، پوششِ آن برداشته شده و نوری در قلب انسان قرار می‌گیرد که به کمک آن فرائض و سنت‌ها و خوب و بد را تشخیص می‌دهد.۳
بنا به روایتی دیگر که یزید بن حسن۴ از امام کاظم علیه السلام و ایشان با واسطه پدرانشان
1.. این روایت از اصحابی مانند ابوبصیر (برقی، محاسن، ج۱، ص۱۹۲)، محمد بن مسلم (همان) و سماعة بن مهران (همان، ص۱۹۶) نقل شده است.
2.. عیسی بن جعفر بن محمد بن عبدالله بن محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب. از او روایات اندکی در منابع حدیثی امامیه نقل شده است. ضمن اینکه این روایت تنها در کتاب علل الشرایع شیخ صدوق ذکر شده است.
3.. شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۹۸.
4.. او غلام زید بن علی بوده است و روایاتی انگشت‌شمار از او در منابع امامیه موجود است.
