109
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

فصل سوم:

ظهور متکلمان و تأثیر آن در عقل‌گرایی امامیه (سده دوم هجری)

درآمد

در فصل نخست به ریشه‌ها و سرچشمه‌های عقلانیت شیعی در سده نخست و پیش از شکل‌گیری کلام و مکتب‌های فکری متکلمان پرداخته شد. در آن‌جا به جایگاه عقل در قرآن و اندیشه اصحاب امامیه در سده نخست هجری قمری پرداخته شد و نشان داده شد که از گزارش‌های موجود، دست‌کم به اجمال، می‌توان به چارچوب و دورنمای اندیشه‌های نخستین امامیه در مباحث وجودشناسی و معرفت‌شناسی عقل، دست پیدا کرد. در آن دوره همچنین نخستین زمینه‌های کلام نظری نیز در قالب استدلال‌های عقلی (اولیه و بسیط) و مجادلات کلامی قابل پی‌گیری‌اند.

همچنین در مباحث مقدماتی گفته شد که در سال‌های پایانی سده نخست به آرامی کشمکش‌ها و اختلاف‌های سیاسی گذشته به اختلاف‌نظرهای کلامی تبدیل شده و برخی جریان‌ها و مذاهب کلامی شکل گرفت و از همین‌رو، می‌توان این


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
108

که (افزون بر آنچه در بحث تعقل گفته شد) ادله و استدلال‌های عقلی-کلامی نیز نه‌تنها رد نشده‌اند، بلکه از سوی ایشان به‌عنوان یکی از شیوه‌های دعوت به اسلام به‌کار گرفته شده‌اند.

مجادلات قرآن با مخالفان (اعم از کافران و غیرمسلمانان)، همچنین مجادلات رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ و ائمه اطهار علیهم السلام همگی شواهد مهمی بر این ادعا هستند. به جز مجادلات می‌توان به استدلال‌های عقلی-کلامی در متون روایی نیز اشاره کرد. این موارد سنخیت بسیاری با استدلال‌های عقلی متکلمان در دوره‌های بعدی دارد و حتی در مواردی خود متکلمان به استفاده از این متون در ادله کلامی‌شان اذعان کرده‌اند. بنابراین، هرچند تعقل به فهم آیات الهی برای تحقق ایمان و تقوا اطلاق شده است و ابعاد مختلف معرفتی و عملی دارد و با آنچه در علم کلام و فلسفه گفته می‌شود متفاوت است، ولی در متون دینی و سیره پیامبر صلی الله علیه و اله‌ و ائمه اطهار علیهم السلام‌ از ادله کلامی نیز برای رد مخالفان و دفع شبهات اعتقادی بهره گرفته شده است.

اعتقاد امامیه به ‌حجیّت امامت و ضرورت پیروی از امام ممکن است این گمان را ایجاد کند که امامیان به جایگاهی برای عقل در معرفت دینی باور ندارند. با این حال، امام علی علیه السلام‌ به‌خوبی رابطه این دو منبع معرفتی را تبیین کرده‌اند. به گفته ایشان ‌حجّت‌‌های الهی در حقیقت اِثاره‌کننده عقل انسان‌ها هستند و سبب بارور شدن عقل انسان‌‌ها می‌شوند.

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20731
صفحه از 297
پرینت  ارسال به