جمع‌بندی
هرچند قرآن و گزارش‌های (روایات) موجود از سده نخست در اعطایی بودن عقل به انسان اتفاق نظر دارند و عقل را عطیه‌ای الهی می‌دانند، ولی در روایات افزون بر جنبه‌های انسانی عقل، به وجود عقل به‌عنوان جوهری مجزّا و مستقل از انسان نیز تأکید شده است. بنا به برخی گزارش‌ها از رسول خدا صلی الله علیه و اله و ائمه نخستین مانند امام علی علیه السلام، عقل موجودی نورانی و نخستین مخلوق خداوند است. البته، نباید آن طور که برخی گمان کرده‌اند عقل را مشترک لفظی بین چند معنا دانست، بلکه این گزارش‌ها نشان می‌دهند که انسان‌ها از نور همان عقل مستقل بهره‌مند می‌شوند و نباید آنها را دو امر مجزا دانست.
منابع نخستین امامیه افزون بر جنبه‌های وجودی عقل به جنبه‌های معرفت‌شناسی آن نیز پرداخته‌اند. مشتقات فعلی عقل بارها در قرآن به‌کار رفته و انسان‌ها به تعقل در آیات الهی مکلف شده‌اند. در حقیقت فعل عقل در قرآن به فرآیندی معرفتی اشاره دارد که بر توجه به آیات تکوینی و تشریعی خداوند برای رسیدن به آموزه‌های دینی و در نهایت، ایمان و تقوا مبتنی است. در روایات نیز به جنبه‌های نظری و معرفتی عقل توجه شده است.
تمایز این فرآیند معرفتی با نظام‌های فلسفی در آن است که تعقل در قرآن و روایات صرفاً ذهنی نیست، بلکه به پدیده‌های خارجی و محسوس در عالم بیرون از ذهن بسته و وابسته است. این در حالی است که برهان و استدلال‌های عقلی در فلسفه صرفاً ذهنی‌اند و کمتر با بیرون از ذهن مرتبط‌اند. همچنین تعقل قرآنی و روایی برخلاف نظام‌های فلسفی و کلامی تنها فهم و اثبات نظری و ذهنی یک آموزه یا دیدگاه نیست، بلکه افزون بر بُعد معرفتی بُعد اخلاقی و عملی نیز دارد.
البته، مطالعه دقیق قرآن، سیره و سخنان رسول خدا صلی الله علیه و اله و ائمه علیهم السلام نشان می‌دهد
