خطبه‌های امیر مؤمنان در نفی تشبیه و اثبات عدل را بسیار فراوان دانسته و در جایی دیگر تصریح کرده است که مذهب معتزله ریشه در آموزه‌های او دارد. در بین متکلمانِ امامی مذهب نیز سید مرتضی سرچشمه عدل و توحید را در آموزه‌های امام علی علیه السلام‌ و فرزندان ایشان می‌داند و تأکید می‌کند که سخنان متکلمان در حقیقت توضیح و تبیین سخنان ایشان است.^۱

یکی از خطبه‌های امام علی که به گفته کلینی حتی در بین اهل سنت نیز مشهور است، بنیان بسیاری از استدلال‌های کلامی متکلمان را شکل داده است. در این خطبه به مباحث مهمی در حوزه اعتقادات پرداخته شده است؛ برای مثال، درباره مسئله حدوث و قدم عالم و کیفیت خلقت عالم چنین گفته شده است:

۰.... الْحَمْدُ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ الصَّمَدِ الْمُتَفَرِّدِ الَّذِی‏ لَا مِنْ شَی‏ءٍ کَانَ وَلَا مِنْ شَی‏ءٍ خَلَقَ مَا کَانَ قُدْرَةٌ بَانَ بِهَا مِنَ الْأَشْیاءِ وَبَانَتِ الْأَشْیاءُ مِنْهُ.^۲

همچنین درباره صفات الهی و رابطه آنها با ذات چنین فرموده‌اند:

۰.فَلَیسَتْ لَهُ صِفَةٌ تُنَالُ وَلَا حَدٌّ تُضْرَبُ لَهُ فِیهِ الْأَمْثَالُ کَلَّ دُونَ صِفَاتِهِ‏ تَحْبِیرُ اللُّغَاتِ وَضَلَّ هُنَاکَ تَصَارِیفُ الصِّفَاتِ وَحَارَ فِی مَلَکُوتِهِ عَمِیقَاتُ مَذَاهِبِ التَّفْکِیرِ وَانْقَطَعَ دُونَ الرُّسُوخِ فِی عِلْمِهِ جَوَامِعُ التَّفْسِیرِ وَحَالَ دُونَ غَیبِهِ الْمَکْنُونِ حُجُبٌ مِنَ الْغُیوبِ تَاهَتْ فِی أَدْنَى أَدَانِیهَا طَامِحَاتُ الْعُقُولِ فِی لَطِیفَاتِ الْأُمُورِ فَتَبَارَکَ اللَّهُ الَّذِی لَا یبْلُغُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَلَا ینَالُهُ

معنای آن از خداوند سلب و دو معنا اثبات می‌شود. واحد در باب اعداد و واحد به معنای یک فرد از یک نوع خاص مانند یک فرد از نوع انسان از خداوند سلب می‌شود؛ زیرا آنچه دوّمی ندارد در باب اَعداد قرار نمی‌گیرد و پذیرش معنای دوم نیز درباره خداوند مستلزم تشببه خواهد بود. با این حال، واحد به معنای یگانه (موجودی که هیچ مانندی ندارد) و واحد به معنای نفی ترکیب بر خداوند اطلاق می‌شود.^۱

در دیگر مباحث کلامی مانند قضاء و قدر و جبر و اختیار نیز این رویکرد عقلانی در میراث نخستین امامیه دیده می‌شود؛ برای مثال، امام علی علیه السلام‌ هنگامی که از جنگ صفین بازمی‌گشتند، در پاسخ به پرسش پیرمردی درباره قضاء و قدر الهی و اختیار انسان فرمودند: «تو می‌پنداری که این کارها (رفتن به جنگ و مبارزه با امویان) به قضای حتمی و قدر الزامی و اجتناب‌ناپذیر بوده است؟ اگر چنین می‌بود، پاداش و کیفر و امر و نهی خداوند باطل و بیهوده می‌گشت و بشارت به پاداش و تهدید به مجازات بی‌معنا می‌شد. اگر چنین باشد، نه گناه‌کار سزاوار سرزنش و نه نیکوکار شایسته ستایش خواهد بود و گناه‌کار از نیکوکار سزاوارتر است به احسان، و نیکوکار از گناه‌کار سزاوارتر به مجازات».^۲ این دقیقاً همان استدلالی است که متکلمان - چه متکلمان معتزلی و چه امامی - برای اثبات اختیار انسان و نفی جبر آورده‌اند.^۳

متکلمان معتزلی که نماد عقل‌گرایی در جهان اسلام معرفی شده‌اند، اندیشه‌های توحیدی خود را برگرفته از آموزه‌های امام علی علیه السلام‌ می‌دانند. اسکافی معتزلی(۲۴۰ق) ادعا کرده است که بسیاری از متکلمان، سخنوران و حتی قصه‌پردازان از سخنان، خطبه‌ها و مواعظ امام علی علیه السلام‌ بهره‌های بسیاری برده‌اند.^۴ قاضی عبدالجبار نیز