شواهد تاریخی نشان می‌دهند که همراه با تأکیدهای رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ بر جایگاه امام علی علیه السلام‌ گروهی خاص بر گِرد ایشان جمع شدند. رد پای این گروه را حتی در آثار اهل سنت نیز می‌توان مشاهده کرد. این جریان پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ در مدینه گرد امام علی علیه السلام جمع شدند و با تأکید بر اَحقیت امام علی علیه السلام‌ با جریان خلافت مخالفت کردند. هرچند در آغاز این افراد اندک بودند، ولی روز به روز بر شمار آنها افزوده شد. پس از مرگ خلیفه دوم و در جریان شورای شش نفره تمایز اندیشه امام علی علیه السلام‌ با جریان خلفا بیش از پیش آشکار شد.

با این حال، نقطه اوج این جریان را می‌توان در اواخر دوران عثمان و پس از قتل او دانست. در این زمان شیعه علی به اصطلاحی شناخته شده در برابر شیعه عثمان تبدیل شد.^۱ در هرحال روایات امام علی علیه السلام‌ و سخنان اصحاب ایشان نخستین پایه‌های اندیشه کلامی امامیه بوده‌اند. میراث علمی بازمانده از ایشان در قالب خطبه‌ها، نامه‌ها و همچنین مناظره‌های ایشان و اصحاب بزرگوارشان به‌روشنی حضور یک مکتب فکری و اعتقادی را در این دوره در مدینه نشان می‌دهد.

حضور جریان‌های فکری در خاندان پیامبر و فرزندان امام علی علیهم السلامدر مدینه نیز شاهد دیگری بر این ادعاست. یکی از مهم‌ترین نمونه‌های این مدارس، مدرسه فکری محمد بن حنفیه و فرزندش ابوهاشم است. این مدرسه همه بنیادهای فکری اندیشه امامیه در دوره‌های بعد از قبیل توحید و عدل، اعتقاد به وصایت و وارثت معنوی در امامت، نظریه غیبت و مهدویت، مسئله بداء و امثال آن را دارا بوده است.^۲

مدرسه کلامی کوفه

شهر کوفه پس از حضور امام علی علیه السلام و ترویج و بسط اندیشه‌های تشیع از سوی

سده پنجم ادامه یافت. در این دوره اندیشه‌های کلامی در قالب دستگاه‌های مفهومی و نظام فکری منسجم تدوین شد و برخلاف گذشته مسائل جزئی در قالب چارچوب‌های کلان و در نسبت با دیگر قضایا و در کتاب‌های کلامی جامع بحث و بررسی شد. در این دوره همچنین مذاهب کلامی و اختلافات و تمایز آنها وضوح بیشتری یافت.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کلام امامیه در این دوره تعامل گسترده آن با کلام معتزله است. اختلافات و درگیری‌های جدّی این دو جریان در همه موضوعات کلامی در دوره گذشته کم کم در این مدرسه جای خود را به تعامل گسترده در حوزه توحید و عدل و محدود کردن اختلافات گذشته به حوزه امامت داد.^۱ از سوی دیگر معتزلیان نیز از این تعامل متأثر شدند و معتزلیان شیعه شده نمونه روشنی از این ادعا هستند.^۲ این تعاملات آن قدر گسترده شده است که سبب می‌شود نقیب سادات که خود از بزرگان امامیه بوده است، از شیخ مفید درباره تمایزهای کلام امامیه و معتزله پرسش کند.^۳

مدارس کلامی امامیه در پنج سده نخست

در ادامه، به چهار مدرسه کلامی مهم امامیه در پنج سده نخست خواهیم پرداخت.

مدرسه مدینه

هرچند برخی ادعا کرده‌اند که اندیشه امامیه از زمان سقیفه شکل گرفت، ولی