بسنده کردن به عقول محدود بشری است.^۱

در ‌رابطه عقل و معرفة اللّه نیز تحلیل محتوایی کتاب کافی نشان می‌دهد که کلینی گرایش شدیدی به دیدگاه هشام بن حکم داشته است. این‌که او با حدوث العالم و اثبات المحدّث کتاب التوحید را آغاز می‌کند. شاهد گویایی بر جایگاه استدلال عقلی در معرفة اللّه است. همچنین او در روایات «انه لا یعرف الا به» تبیینی ارائه می‌دهد که هیچ ارتباطی با معرفت اضطراری ندارد و به گفته او معرفة اللّه باللّه، یعنی نفی هرگونه تشبیهی از خداوند.^۲

این در حالی است که او در چهار باب آخر کتاب التوحید ذیل عناوین «باب البیان و التعریف ولزوم الحجة»، «اختلاف الحجة علی عباده»، «حجج اللّه علی خلقه» و «الهدایة انها من اللّه» بر این نکته تأکید می‌کند که معرفت «صنع اللّه» است و بندگان را نه راهی به معرفت است و نه مکلف به معرفت‌اند.^۳ بنابراین، می‌توان حدس زد که کلینی نیز مانند هشام هرچند معرفت را اضطراری می‌داند؛ ولی معتقد است که شرط حصول این معرفت استدلال عقلی است.

البته، کلینی گاه به تعدیل اندیشه‌های هشام و انتقاد از او نیز پرداخته و نگاهی اجتهادی به دیدگاه‌های او داشته است؛ برای مثال، می‌توان به نقد کلینی در بحث تجسیم بر دیدگاه هشام^۴ و همچنین مسئله مالکیت ارض توسط امام^۵ اشاره کرد.

کلینی همچنین در «باب الحجة» رفتاری مشابه دارد. او این کتاب را با روایاتی شروع می‌کند که محتوای آنها استدلال عقلی بر ضرورت ‌حجّت (الاضطرار الی الحجة) است. در این باب نیز روایات هشام و براهین عقلی او بر ضرورت ‌حجّت از جایگاه خاصی برخوردار است.^۱

البته، آنچه گفته شد به معنای عدم توجه به منابع وحیانی نیست، بلکه کلینی - همانند هشام بن حکم - به تعامل بین این دو منبع وحیانی معتقد بوده است. صرف نظر از روایت هشام بن حکم که پیشتر درباره آن بحث شد، مقدمه کلینی نیز دربردارنده مطالب مهمی در این‌باره است؛ برای مثال، او یکی از اهداف رسالت پیامبران را فهم عقلانی ادله توحید می‌داند و در این تبیین از عبارتی کاملاً مشابه عبارت روایت هشام بن حکم (یعنی: یا هِشَامُ مَا بَعَثَ اللَّهُ أَنْبِیاءَهُ وَرُسُلَهُ إِلَى عِبَادِهِ إِلَّا لِیعْقِلُوا عَنِ اللَّه^۲) بهره برده است:

۰.احتجّ على خلقه برسله، و أوضح الأمور بدلائله، وابتعث الرسل مبشرین ومنذرین، لِیهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَینَةٍ وَیحْیى‏ مَنْ حَی عَنْ بَینَةٍ، ولیعقل العباد عن ربّهم ما جهلوه، فیعرفوه بربوبیته بعد ما أنکروه، ویوحّدوه بالإلهیة بعد ما أضدّوه‏.^۳

پیشتر درباره ‌حجیّت توأمان عقل و امام در مدرسه کوفه و همچنین درباره عبارت «عقل عن اللّه» در دیدگاه هشام بن حکم سخن گفتیم. او همچنین در رد جریان‌های عقل‌گرای افراطی که قرآن و سنت را کنار گذاشتند و به استحسان، تقلید یا تأویل‌های غیریقینی روی آوردند، تنها راه رسیدن به یقین را مراجعه به کتاب و سنت نبوی می‌داند.

به نظر او، ظهور ادیان و مذاهب انحرافی نتیجه کنار گذاشتن کتاب و سنت و