بوئیدنی‌‌ها و چشیدنی‌‌هاست]که صوت داخل گوش شود و هواى متعفّن داخل بینى و چشیدنى داخل بصاق زبان[و اما ادراک به لمس و سودن در شناختن اشکال هندسى‏ مانند مربّع و مثلّث]چنان که در تاریکى دست روى جسم مثلث و مربع گذاریم[و نیز در شناختن نرمى و زبرى و گرمى و سردى است و اما ادراک بدون داخل شدن و سودن، با چشم است؛ زیرا چشم اشیاء را درک می‌کند، بدون لمس و داخل شدن؛ نه در جانب خود و نه در جانب آنها و ادراک به چشم راه و وسیله ویژه‌اى دارد، راهش هوا و وسیله‏اش روشنى است که چون راه بین چشم و هدف متصل شد و وسیله برجا بود، چشم آنچه را در ملاقاتش باشد، مانند رنگ‌ها و پیکرها درک کند و اگر چشم را به چیزى وادارند که راهى برایش نباشد، بازگشت کند و پشت سرش را (که پیکر بیننده است) نشان دهد، مانند کسى که در آینه بنگرد چشمش در آینه نفوذ نکند و چون راه نفوذ در آینه را ندارد بازگشت کند و پشت سرش را نشان دهد.

۰.همچنین کسى که در آب صاف بنگرد بینایی‌اش برگردد و پشت سرش را نشان دهد؛ زیرا راهى براى نفوذ چشمش نیست و اما دل تسلط‌اش به هوا و فضاى جهان است و او آنچه را در فضاست درک کند و به خاطر گذراند و اگر دل را به درک آنچه در فضا نیست وادارند، برگشت کند و پشت سرش را (از آنچه در جهان است) ببیند. بنابراین، عاقل را سزاوار نیست که دلش را بر درک آنچه در فضا نیست، وادار کند و آن شناختن خداى - جلّ و عزّ - است؛ زیرا کسى که چنین کند غیر آنچه در فضاست درک نکند. اگر راجع به چشم گفتیم، خداوند بزرگ‌تر از اینست که مانند خلقش باشد.^۱

محدّثان بزرگ امامیه نیز کتاب‌هایی در موضوعات کلامی داشته‌اند. از آن جمله می‌توان به کتب و آثار پرشمار محمد بن ابی عمیر در حوزه‌های اعتقادی همچون کتاب الایمان والکفر، البداء، الاحتجاج فی الامامة، کتاب المعارف، کتاب التوحید، کتاب الردّ علی اهل القدر والجبر و کتاب الاستطاعة والافعال اشاره کرد.^۱

قلمرو عقل

هرچند - همان‌‌‌‌‌‌‌طور که گفته شد - هم محدّثان و هم متکلمان امامیه در دوره حضور به ‌حجیّت عقل باور داشتند، اما از نظر آنان عقل محدودیت‌هایی نیز دارد. با این حال، این دو گروه اختلاف نظرهایی درباره محدوده و قلمرو عقل نیز داشته‌اند. در ادامه، به اختلاف این دو گروه خواهیم پرداخت.

دیدگاه متکلمان

متکلمان امامیه هرچند در حوزه توحید به بحث و نظریه‌پردازی می‌پرداختند، ولی به محدودیت‌هایی هم برای عقل در حوزه توحید معتقد بودند. برای مثال، هشام بن حکم شناخت خداوند و ادراک احاطی بر آن را برای عقل محال می‌دانست.

عبارت مهم او که در کتاب کافی گزارش شده است، به‌خوبی این محدودیت را در نگاه او نشان می‌دهد:

۰.هشام بن حکم گوید: تمام اشیاء با دو چیز درک شوند: حواس پنج‌گانه و قلب. ادراک حواس پنج‌گانه بر سه قسم است: ۱) ادراک به وسیله داخل شدن؛ ۲) ادراک به وسیله سودن و لمس کردن؛ ۳) ادراک بدون داخل شدن و سودن. اما ادراک به وسیله داخل شدن در صداها و