137
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

متکلمان، برخی محدّثان نیز بنا به ضرورت و به ندرت به این حوزه وارد شده‌اند؛ برای مثال، می‌توان به مناظره منصور بن حازم۱، حمران بن اعین۲ و ابان بن تغلب۳ اشاره کرد.

نگارش و تألیف رساله‌های کلامی

یکی دیگر از نشانه‌های عقل‌‌گرایی در امامیه نگاشتن و تألیف رساله‌های کلامی است. برخی از این رساله‌ها نقد و ردّ اندیشه‌های دیگر و برخی دیگر، رساله‌های مستقل در باب مسائل کلامی بوده‌اند. متکلمان امامیه آثار کلامی قابل توجهی در این دوره داشته‌اند. برای مثال، هشام بن حکم کتاب‌هایی در ردّ بر زنادقه، ارسطو (در توحید)، ثنویان، اصحاب طبایع، معتزله، هشام بن سالم و مؤمن طاق داشته و همچنین کتاب‌هایی نیز در موضوعات کلامی مانند معرفت، اثبات حدوث اجسام، توحید، امامت، وصایت، جبر و قدر و استطاعت داشته است.۴

از مؤمن طاق نیز نوشته‌هایی در ردّ بر خوارج، ابوحنیفه و مرجئه و کتابی در اثبات امامت امام علی علیه السلام‌ گزارش شده است.۵ از زُراره کتابی در بحث استطاعت و جبر، از یونس بن عبدالرحمان کتابی در بداء، از علی بن اسماعیل میثمی کتابی درباره امامت، از محمد بن خلیل سکاک کتابی در امامت و کتابی در توحید، از ابومالک حضرمی کتابی در توحید و از فضل بن شاذان کتب بسیاری در ردّ بر مخالفان و مسائل مختلف کلامی موجود بوده است.

1.. کلینی، کافی، ج۱، ص۱۶۸- ۱۶۹.

2.. همان، ص۱۷۱.

3.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۲۷۵- ۲۷۶.

4.. نجاشی، رجال، ص۴۳۳.

5.. همان، ص۳۲۵- ۳۲۶.


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
136

اصحاب وی۱ از سرآمدان امامیه در این عرصه بوده‌اند.

مناظره و مجادله‌های کلامی

ورود به عرصه دفاع از آموزه‌های دین، نیز از شاخصه‌های مهم عقل‌گرایی است. هشام بن حکم از جمله متکلمانی است که به شکل جدی‌تری به این عرصه وارد شده است. او حتی داور جلسات مناظره در دوران خود بوده است.۲ مناظره‌های بسیاری نیز از او در منابع روایی و تاریخی نقل شده است.۳

علی بن منصور یکی از شاگردان او در کتاب التدبیر۴ و علی بن اسماعیل میثمی دیگر شاگرد او در کتاب مجالس هشام بن حکم۵ برخی از این مناظره‌ها را جمع‌آوری کرده‌اند. از مؤمن طاق نیز مناظره‌های بسیاری در منابع تاریخی و روایی نقل شده است. از دیگر متکلم امامیه، یعنی هشام بن سالم مناظره‌های کمتری در دست است.۶ مناظره‌های این افراد تنها برون‌گروهی نبوده‌اند، بلکه گزارش‌هایی در دست است که نشان می‌دهد برخی از این مناظره‌ها درون‌‌گروهی بوده‌اند.۷ افزون بر

1.. دربارۀ امتداد جریان فکری هشام بن حکم، نک: رضایی، «امتداد جریان فکری هشام بن حکم تا شکل‌گیری مدرسۀ کلامی بغداد».

2.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۲۵۸- ۲۵۹.

3.. اسعدی در کتاب خود این مناظرات را جمع‌آوری کرده است (نک: اسعدی، هشام بن حکم، ص‌۲۵۶-۳۰۲).

4.. نجاشی، رجال، ص۴۳۳.

5.. همان، ص۲۵۱.

6.. مناظرۀ معروف برخی از اصحاب امام صادق علیه السلام‌ با مرد شامی تنها شاهدی است که ورود هشام بن سالم به عرصۀ مناظره‌های کلامی را نشان می‌دهد. البته، او گاه مناظره‌های ‌درون‌گروهی نیز داشته است که در ادامه، به آنها اشاره خواهیم کرد.

7.. برای مثال، می‌توان به مناظرۀ هشام بن حکم و هشام بن سالم در مسئلۀ صفات با حضور ۱۵ نفر از اصحاب اشاره کرد (نک: شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۲۷۹-۲۸۰). مناظرۀ ابن ابی عمیر و ابومالک حضرمی در بحث مالکیت ائمه علیهم السلام بر زمین - نزد هشام بن حکم - نیز نمونه‌ای دیگر از این درگیری‌های درون‌گروهی است (نک: کلینی، کافی، ج۱، ص۴۰۹- ۴۱۰).

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20712
صفحه از 297
پرینت  ارسال به