133
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

صفات و ذات - می‌پردازند:

۰.سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلامیقُولُ: «لَمْ یزَلِ اللَّهُ- عَزَّ وَجَلَّ- رَبَّنَا، وَالْعِلْمُ ذَاتُهُ وَلَا مَعْلُومَ، وَالسَّمْعُ ذَاتُهُ وَلَا مَسْمُوعَ، وَالْبَصَرُ ذَاتُهُ وَلَا مُبْصَرَ، وَالْقُدْرَةُ ذَاتُهُ وَلَا مَقْدُورَ، فَلَمَّا أَحْدَثَ الْأَشْیاءَ وَکَانَ‏ الْمَعْلُومُ‏، وَقَعَ الْعِلْمُ مِنْهُ عَلَى الْمَعْلُومِ، وَالسَّمْعُ عَلَى الْمَسْمُوعِ، وَالْبَصَرُ عَلَى الْمُبْصَرِ، وَالْقُدْرَةُ عَلَى الْمَقْدُورِ.۱

این تبیین امام، ابوبصیر را وامی‌دارد که از صفات فعل مانند کلام نیز بپرسد و امام علیه السلام‌ به او چنین پاسخ می‌دهند: «إِنَّ الْکَلَامَ صِفَةٌ محدّثةٌ لَیسَتْ بِأَزَلِیةٍ، کَانَ اللَّهُ - عَزَّ وَجَلَّ - وَلَا مُتَکَلِّمَ».۲ محمد بن مسلم نیز نزد امام صادق علیه السلام‌ از دیدگاه گروهی در عراق سخن می‌گوید که به زیادت صفات بر ذات معتقداند و امام علیه السلام‌ نیز با دلیلی عقلی دیدگاه آنان را رد می‌کند:

۰.مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام‌ أَنَّهُ قَالَ: فِی صِفَةِ الْقَدِیمِ إِنَّهُ وَاحِدٌ صَمَدٌ أَحَدِی الْمَعْنَى لَیسَ بِمَعَانِی کَثِیرَةٍ مُخْتَلِفَةٍ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یزْعُمُ قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ أَنَّهُ یسْمَعُ بِغَیرِ الَّذِی یبْصِرُ وَیبْصِرُ بِغَیرِ الَّذِی یسْمَعُ قَالَ فَقَالَ کَذَبُوا وَأَلْحَدُوا وَشَبَّهُوا تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ إِنَّهُ سَمِیعٌ بَصِیرٌ یسْمَعُ بِمَا یبْصِرُ وَیبْصِرُ بِمَا یسْمَعُ قَالَ قُلْتُ یزْعُمُونَ أَنَّهُ بَصِیرٌ عَلَى مَا یعْقِلُونَهُ‏ قَالَ فَقَالَ تَعَالَى اللَّهُ إِنَّمَا یعْقِلُ مَا کَانَ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِ وَلَیسَ اللَّهُ کَذَلِکَ.۳

همچنین ابوبصیر هنگامی که امام صادق علیه السلام‌ ایمان را تصدیق و شهادت به توحید و

1.. کلینی، کافی، ج۱، ص۱۰۷.

2.. همان.

3.. کلینی، کافی، ج۱، ص۱۰۸.


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
132

پرسش‌ها و گفت‌وگوهای کلامی - عقلی

بررسی محتوایی اقوال و روایات منقول از اصحاب امامیه از گویا‌ترین شواهدی است که ما را با جایگاه عقل در اندیشه آنان آشنا خواهد کرد. حجم قابل توجهی از معارف و روایات اعتقادیِ اصحاب امامیه از ائمه علیهم السلام به‌جا مانده است. این روایات در بسیاری از موارد با پرسش راوی آغاز شده‌اند. هرچند در برخی موارد به همان پرسش نخست و پاسخ امام بسنده شده است؛ ولی گاه گفت‌وگوی آنان با امام علیه السلام ادامه یافته است. این گفت‌وگوها در برخی موارد نقل اقوال دیگر گروه‌های اسلامی، پرسیدن از جنبه دیگری از مسئله و یا حتی مباحثه‌ای علمی با امام علیه السلام - با تکیه به آیات قرآن و ادله عقلی و روایی دیگر- است.

این رفتار تنها به متکلمان اختصاص نداشته و محدّثان بزرگ امامیه نیز این گونه مشی می‌کرده‌اند؛۱ برای مثال، می‌توان به گفت‌وگوهای جنجالی زُراره با امام باقر علیه السلام‌ در بحث ایمان و کفر اشاره کرد که او به مباحثه با امام علیه السلام‌ پرداخته و در این میان، گاه حتی دیدگاه امام را نپذیرفته است.۲ گفت‌وگوی ابوبصیر با امام صادق علیه السلام‌ در بحث صفات الهی نیز نمونه‌ای دیگر از این رویکرد در بین اصحاب امامیه است. در این روایت امام ابتدا به تبیین دیدگاه درست در بحث صفات الهی - یعنی عینیت

1.. البته، تمایزهایی بین نوع این گفت‌وگوها بوده است که در بخش‌های بعدی مانند قلمرو عقل و رابطۀ حجیّت عقل و حجیّت امام به آنها خواهیم پرداخت.

2.. این مباحثات در منابع مختلف امامیه آمده است. برای مثال، می‌توان به این روایت اشاره کرد: «زُرَارَةَ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَحُمْرَانُ أَوْ أَنَا وَبُكَيْرٌ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام‌ قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّا نَمُدُّ الْمِطْمَارَ قَالَ وَمَا الْمِطْمَارُ قُلْتُ التُّرُّ فَمَنْ وَافَقَنَا مِنْ عَلَوِيٍّ أَوْ غَيْرِهِ تَوَلَّيْنَاهُ وَمَنْ خَالَفَنَا مِنْ عَلَوِيٍّ أَوْ غَيْرِهِ بَرِئْنَا مِنْهُ فَقَالَ لِي يَا زُرَارَةُ قَوْلُ اللَّه‏ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِكَ فَأَيْنَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَلا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا أَيْنَ الْمُرْجَوْنَ‏ لِأَمْرِ اللَّهِ‏ أَيْنَ الَّذِينَ‏ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَآخَرَ سَيِّئاً أَيْنَ‏ أَصْحابُ الْأَعْرافِ‏ أَيْنَ‏ الْمُؤَلَّفَةُ قُلُوبُهُمْ‏ وَزَادَ حَمَّادٌ فِي الْحَدِيثِ قَالَ: فَارْتَفَعَ صَوْتُ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام‌ وَصَوْتِي حَتَّى كَانَ يَسْمَعُهُ مَنْ عَلَى بَابِ الدَّار» (کلینی، کافی، ج۲، ص۳۸۲-۳۸۳). مشابه همین مباحثه در جریان معروف ازدواج زُراره نیز نقل شده است (نک: شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۱۴۱-۱۴۲).

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20623
صفحه از 297
پرینت  ارسال به