127
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

اینها همه از تأیید عقل است.۱

دسته چهارم روایات که به ابعاد نجات‌بخشی عقل توجه دارند، نیز ‌حجیّت عقل را در اندیشه اصحاب امامیه نشان می‌دهند.

ابوالجارود روایتی از امام باقر علیه السلام‌ نقل کرده است که آن حضرت جزای اخروی افراد را به اندازه عقلشان می‌دانند.۲ مفضل بن عمر نیز از امام صادق علیه السلام‌ نقل کرده است که رستگاری انسان در گرو به‌کار بستن عقل است.۳ سماعة بن مهران که روایت جُنود عقل و جهل را نقل کرده است، در پایان این روایت از امام ششم علیه السلام‌ نقل کرده است که فوز و رستگاری انسان‌ها به شناخت عقل و سپاهیانش و دوری از جهل و سپاهیانش بستگی دارد.۴ بنا به روایتِ مشهورِ خلقتِ عقل که از بسیاری از اصحاب نیز نقل شده است، عقل مخاطب امر و نهی و همچنین ملاک ثواب و عقاب الهی است.۵

1.. «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ مُرْسَلًا قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ دِعَامَةُ الْإِنْسَانِ الْعَقْلُ وَالْعَقْلُ مِنْهُ الْفِطْنَةُ وَالْفَهْمُ وَالْحِفْظُ وَالْعِلْمُ وَبِالْعَقْلِ يَكْمُلُ وَهُوَ دَلِيلُهُ وَمُبْصِرُهُ وَمِفْتَاحُ أَمْرِهِ فَإِذَا كَانَ تَأْيِيدُ عَقْلِهِ مِنَ النُّورِ كَانَ عَالِماً حَافِظاً ذَاكِراً فَطِناً فَهِماً فَعَلِمَ بِذَلِكَ كَيْفَ وَلِمَ وَحَيْثُ وَعَرَفَ مَنْ نَصَحَهُ وَمَنْ غَشَّهُ فَإِذَا عَرَفَ ذَلِكَ عَرَفَ مَجْرَاهُ وَمَوْصُولَهُ وَمَفْصُولَهُ وَأَخْلَص‌الْوَحْدَانِيَّةَ لِلَّهِ وَالْإِقْرَارَ بِالطَّاعَةِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِكَ كَانَ مُسْتَدْرِكاً لِمَا فَاتَ وَوَارِداً عَلَى مَا هُوَ آتٍ يَعْرِفُ مَا هُوَ فِيهِ وَلِأَيِّ شَيْ‏ءٍ هُوَ هَاهُنَا وَمِنْ أَيْنَ يَأْتِيهِ وَإِلَى مَا هُوَ صَائِرٌ وَذَلِكَ كُلُّهُ مِنْ تَأْيِيدِ الْعَقْلِ» (کلینی، کافی، ج۱، ص۲۵).

2.. «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام‌ قَال‏: إِنَّمَا يُدَاقُّ اللَّهُ الْعِبَادَ فِي الْحِسَابِ يَوْمَ الْقِيَامَة عَلَي قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِي الدُّنْيَا» (کلینی، کافی، ج۱، ص۱۱).

3.. بَعْضُ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام‌ قَالَ: يَا مُفَضَّلُ لَا يُفْلِحُ مَنْ لَا يَعْقِل» (کلینی، کافی، ج۱، ص۲۶).

4.. «إِنَّمَا يُدْرَكُ الْفَوْزُ بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَجُنُودِهِ وَبِمُجَانَبَةِ الْجَهْلِ وَجُنُودِهِ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَإِيَّاكُمْ لِطَاعَتِهِ وَمَرْضَاتِه‏» (نک: برقی، محاسن، ج۱، ص۱۹۸).

5.. «لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ وَعِزَّتِي وَجَلَالِي مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحْسَنَ مِنْكَ إِيَّاكَ آمُرُ وَإِيَّاكَ أَنْهَى وَإِيَّاكَ أُثِيبُ وَإِيَّاكَ أُعَاقِب‏»، این روایت گاه با عباراتی متفاوت نیز نقل شده است.


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
126

همچنین در روایتی که اسحاق بن عمار از امام ششم علیه السلام‌ نقل کرده، چنین آمده است: هر کس عقل دارد، متدیّن است و هر کس متدیّن است، بهشتی خواهد شد.۱ در روایت دیگری از ایشان که عبداللّه بن سنان نقل کرده است، دنباله‌روی شیطان نتیجه بی‌خِرَدی است و انسان خردمند از دستورات شیطان دوری می‌کند.۲

دسته سومِ روایات، عقل را دلیل و راهنمای انسان معرفی می‌کنند. این روایات نیز نشان‌دهنده ‌حجیّت عقل‌اند. در روایتی از امام صادق علیه السلام‌ نقل شده است که «عقل» دلیل مؤمن است.۳ در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام‌ نیز چنین آمده است:

پایه شخصیت انسان، عقل است و هوش و فهم و حافظه و دانش از عقل سرچشمه می‌گیرند. عقل، انسان را کامل می‌کند و راهنما و بیناکننده و کلیدِ کار اوست و چون عقلش به نور خدایى مؤید باشد، دانشمند و حافظ و متذکر و باهوش و فهمیده شود و از این‌رو، بداند چگونه و چرا و کجاست و خیرخواه و بدخواه خود را بشناسد و چون آن را بشناسد، مسیر حرکت و مواضع پیوست و گُسست خویش]به حق[را نیز خواهد شناخت و در یگانگى خداوند و اعتراف بفرمانش مُخلص شود و چون چنین کند از دست رفته را جبران کرده، بر آینده مسلط شود و بداند در چه وضعى است و براى چه در اینجاست و از کجا به اینجا رسیده و به کجا می‌رود؟

1.. «أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الرَّازِيِّ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ مَنْ كَانَ عَاقِلًا كَانَ لَهُ دِينٌ وَمَنْ كَانَ لَهُ دِينٌ دَخَلَ الْجَنَّةَ» (کلینی، کافی، ج۱، ص۱۱).

2.. «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابن مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: ذَكَرْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ رَجُلًا مُبْتَلًى بِالْوُضُوءِ وَالصَّلَاةِ وَقُلْتُ هُوَ رَجُلٌ عَاقِلٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ وَأَيُّ عَقْلٍ لَهُ وَهُوَ يُطِيعُ الشَّيْطَانَ فَقُلْتُ لَهُ وَكَيْفَ يُطِيعُ الشَّيْطَانَ- فَقَالَ سَلْهُ هَذَا الَّذِي يَأْتِيهِ مِنْ أَيِّ شَيْ‏ءٍ هُوَ فَإِنَّهُ يَقُولُ لَكَ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَان» (نک: کلینی، کافی، ج۱، ص۱۲).

3.. «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ قَالَ: الْعَقْلُ دَلِيلُ الْمُؤْمِن» (نک: کلینی، کافی، ج۱، ص۲۵).

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20899
صفحه از 297
پرینت  ارسال به