قیاس (نوعی روش عقلانی در کلام و فقه)۱ و حتی تعقل و تعمق۲ در کلام دیده می‌شود، ولی روایات بسیاری در جایگاه عقل و حتی حجیّت آن نقل کرده‌اند.۳
بنابراین، پژوهشگر در تحلیل این دوره تاریخیِ کلامِ امامیه، خود را با یک متناقض‌نما روبه‌رو می‌بیند. از سویی گزارش‌هایی مبنی بر بدگویی از کلام و متکلمان و حتی روش‌های کلامی مانند قیاس و استدلال عقلی موجود است و از سوی دیگر بر حجیّت عقل و جایگاه آن در دین و تشویق متکلمان تصریح شده است. گفته شد که امیرمعزّی برای حل این مشکل با بررسی مفهومی عقل در منابع روایی امامیه ادعا کرده است که عقلی که در روایات ستوده و مدح شده است، قوّه استدلال‌گر نیست، بلکه عقلی قدسی و بصیرتی فرامنطقی است که مؤمنان به وسیله آن، سخنان امامان (که خود عاقل‌ترین مردم‌اند) را می‌فهمند و تصدیق می‌کنند.۴
برخی نیز از اساس عقل را در دوران نخستین پیش از ورود فلسفه و اندیشه‌های کلامی به معنای قوه‌ای دانسته‌اند که انسان را به نیکویی طاعت و صبر و معرفت به خداوند هدایت می‌کند، در حالی‌که عقل در دوره بعد به معنای قوه استدلال به‌کار رفته است.۵
مدرسی طباطبایی بر آن است که امامیه در دوره حضورِ امامان عقل را تنها تا
1.. براي روايات نفی قياس، نک: كلينی، کافی، ج ۱، ص۵۴- ۵۹. به‌طور خاص، برخی از اين روايات به كلام مربوط‌اند: ۱) «قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام بِمَا أُوَحِّدُ اللَّهَ فَقَالَ يَا يُونُسُ لَا تَكُونَنَّ مُبْتَدِعاً مَنْ نَظَرَ بِرَأْيِهِ هَلَكَ» (نک: همان، ص۵۶)؛ ۲) امام صادق علیه السلام در نقد مؤمن طاق: «لِأَنَّكَ تَكَلَّمَ عَلَى الْقِيَاسِ وَالْقِيَاسُ لَيْسَ مِنْ دِينِي» (شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۱۸۹)؛ ۳) فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام: «إِنَّهُ مَنْ يَصِفُ رَبَّهُ بِالْقِيَاسِ، لَا يَزَالُ فِي الدَّهْرِ فِي الِالْتِبَاسِ» (شیخ صدوق، التوحید، ص۴۷).
2.. به روايت يونس بن يعقوب كه در ابتدا متكلمان را نکوهش می‌كند، مراجعه شود: «هذا نَعْقِلُهُ وَهَذَا لَا نَعْقِلُه». همچنین در روایتی از امام سجاد علیه السلام چنین نقل شده است: «ان دین اللّه لا یصاب بالعقول» (نک: شیخ صدوق، کمال الدین، ص۳۲۴).
3.. كليني، کافی، ج۱، ص۱۰-۳۰.
4.. Amirmoezzi, the divine guide in early shiism, p.۷-۱۲.
5.. نک: پورجوادی، «تحلیلی از مفاهیم عقل و جنون در عقلاء مجانین»، ص۳۷-۳۶.
