خواهد شد. پس از این دوره تنها بر تجربه انسان‌ها (عقل التجریة) افزوده می‌شود.
گزارش‌های مرتبط با محل قرار گرفتن عقل نیز متفاوت است. بنا به یک دیدگاه در بین محدّثان امامیه، عقل در قلب انسان‌ها که در متون اسلامی به «روح» و جان انسانی اشاره دارد،۱ قرار می‌گیرد.۲
در مقابل، بنا به مجموعه‌ای دیگر از شواهد موجود در روایات امامیه، عقل قوه‌ای در مغز انسان است؛ زیرا تمایز انسان عاقل از دیوانه به میزان مغز (دماغ) اوست.۳ این ادعا و دلیل آن در بین جریان‌ها و گروه‌های مختلف فکری در جهان اسلام تنها از سوی برخی فیلسوفان نخستین مطرح شده است.۴
همچنین گفته شده که خوردن برخی میوه‌ها یا غذاها سبب افزایش یا کاسته شدن از عقل انسان خواهد شد. در این روایات عمدتاً عقل در کنار دِماغ (مغز) آمده است. با این همه، شاید این دو دسته از شواهد قابل جمع نیز باشند. به‌ویژه که از برخی راویانِ روایاتِ خلقت نورانی عقل، روایاتی با این محتوا نیز نقل شده است؛ برای مثال، سماعة بن مهران که خود مهم‌ترین روایت‌گر حدیث خلقتِ عقل بوده است، از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که سِرکه بر عقل انسان می‌افزاید.۵ ابو بصیر و محمد بن مسلم۶ نیز با این‌که خود ناقل روایات خلقت مستقل عقل بوده‌اند، این
1.. در این‌باره، نک: فعّالی، «قلب و معرفت دینی»، ص۴۷- ۸۸.
2.. شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۹۸؛ کلینی، کافی، ج۸، ص۱۹۰.
3.. علی بن ابراهیم قمی، تفسیر، ج۲، ص۲۳۸- ۲۳۹.
4.. توحیدی، الامتاع والمؤانسة، ص۱۸۵- ۱۸۶.
5.. برقی، محاسن، ج۲، ص۴۸۷.
6.. «أَبِي بَصِيرٍ وَمُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ جَدِّي عَنْ آبَائِهِ علیه السلام أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام عَلَّمَ أَصْحَابَهُ فِي مَجْلِسٍ وَاحِدٍ أَرْبَعَمِائَةِ بَابٍ مِمَّا يُصْلِحُ لِلْمُسْلِمِ فِي دِينِهِ وَدُنْيَاهُ قَالَ علیه السلام إِنَّ الْحِجَامَةَ تُصَحِّحُ الْبَدَنَ وَتَشُدُّ الْعَقْلَ وَالطِّيبَ فِي الشَّارِبِ مِنْ أَخْلَاقِ النَّبِيِّ ص‌وَ كَرَامَةَ الْكَاتِبِينَ وَالسِّوَاكَ مِنْ مَرْضَاةِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَسُنَّةِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و اله‌وَمَطْيَبَةٌ لِلْفَمِ وَالدُّهْنَ يُلَيِّنُ الْبَشَرَةَ وَيَزِيدُ فِي الدِّمَاغِ» (شیخ صدوق، الخصال، ج۲، ص۶۱۰-۶۱۱).
