105
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

وَعِلْمٌ مُحْکَمٌ وَأَمْرٌ مُتْقَنٌ....۱

اسکافی معتزلی پس از بیان همین خطبه با شیفتگی ادعا می‌‌کند که متکلمان هر آنچه در مباحث توحید دارند، بر سخنان امام علی علیه السلام‌ مبتنی است.۲ نظریه خلقت «لا من شیء» که در این خطبه بیان شده است، در آثار کلامی متکلمان بارها در مقام ردّ و ابطال انگاره‌های فیلسوفان مطرح شده است.۳

افزون بر آنچه گفته شد، مجادله‌های امام علی علیه السلام‌ نیز شاهدی بر توجه او به جایگاه عقل در دین است. با توجه به این‌که مهم‌ترین اختلاف پس از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ بحث خلافت بود، عمده این مجادله‌ها نیز با این موضوع مرتبط است. گفت‌وگوی مهاجران و انصار در سقیفه و همچنین احتجاج امام علی علیه السلام‌ با ابوبکر برای اثبات امامت خود، نخستین نمونه‌های این مجادله‌های سیاسی‌اند. انصار با استناد به این‌که پیامبر صلی الله علیه و اله‌ را در زمانه‌ای دشوار یاری کرده‌اند و مهاجران با استناد به این‌که آنها نخستین مسلمانان هستند و خویشاوندی نزدیک‌تری به

1.. «هر دانشمندى پس از نادانى دانا گشته و خدا نادان نبوده و دانش نياموخته است. علمش به همه چيز پيش از بودن آنها احاطه دارد و از پيدايش آنها علمش افزون نگشته است. علم او به آنها پيش از پديد آمدنشان چون علم اوست به آنها پس از پديد آوردنشان... آنچه را آفريده بدان داناست و آنچه را به صلاح دانسته آفريده است، در اثر تفکر و علم تازه و حادثی نبوده كه در آفرينش خطا نكرده، و آنچه را نيافريده بواسطه ترديدش نبوده است؛ بلكه آفرينش او قضاء و فرمانی ناگسستنى و دانشى محكم و فرمانی استوار است» (کلینی، کافی، ج۱، ص۱۳۵).

2.. «فتفهّموا صفته للتوحيد، هل تجدون ما قال [إلّا] أصلا أخذ المتكلّمون [به و بنوا] عليه، و افتقروا إليه؟ وهل تجدون أحدا أبلغ من صفة التوحيد ما [أ] بلغه؟ و ذكر من عظمة اللّه وقدرته ما ذكره؟ هل تعلمون أحدا احتجّ في إثبات الربوبيّة واستدلّ‏ على الوحدانيّة إلّا ببعض ما ذكرنا من كلامه؟ [فتدبّروا كلمه‏] لتعلموا أن المتكلّمين عيال عليه في صفة التوحيد والاحتجاج على الملحدين وأنّ الخطباء عليه معوّلهم وبكلامه استعانوا على خطبهم» (اسکافی، المعیار والموازنة، ص۲۵۷- ۲۵۸).

3.. بغدادی، اصول الایمان، ص۶۰- ۶۱. همچنین او در الفرق بین الفرق از کتاب مقالات کعبی نقل کرده است که یکی از اجماعات معتزله همین خلقت لا من شیء است (نک: بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۹۴).


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
104

غَوْصُ الْفِطَنِ وَتَعَالَى الَّذِی لَیسَ لَهُ وَقْتٌ مَعْدُودٌ وَلَا أَجَلٌ مَمْدُودٌ وَلَا نَعْتٌ مَحْدُودٌ سُبْحَانَ الَّذِی لَیسَ لَهُ أَوَّلٌ مُبْتَدَأٌ وَلَا غَایةٌ مُنْتَهًى وَلَا آخِرٌ یفْنَى سُبْحَانَهُ هُوَ کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ وَالْوَاصِفُونَ لَا یبْلُغُونَ نَعْتَهُ....۱

در جای دیگری از این خطبه به مشیت الهی و کیفیت خلقت عالم پرداخته شده و چنین آمده است:

۰....إِنَّمَا قَالَ لِمَا شَاءَ کُنْ فَکَانَ ابْتَدَعَ مَا خَلَقَ بِلَا مِثَالٍ سَبَقَ وَلَا تَعَبٍ وَلَا نَصَبٍ وَکُلُّ صَانِعِ شَی‏ءٍ فَمِنْ شَی‏ءٍ صَنَعَ وَاللَّهُ لَا مِنْ شَی‏ءٍ صَنَعَ مَا خَلَقَ....۲

درباره علم الهی و علم پیش از خلقت و قضا و قدر الهی چنین آمده است:

۰.وَکُلُّ عَالِمٍ فَمِنْ بَعْدِ جَهْلٍ تَعَلَّمَ وَاللَّهُ لَمْ یجْهَلْ وَلَمْ یتَعَلَّمْ أَحَاطَ بِالْأَشْیاءِ عِلْماً قَبْلَ کَوْنِهَا فَلَمْ یزْدَدَ بِکَوْنِهَا عِلْماً عِلْمُهُ بِهَا قَبْلَ أَنْ یکَوِّنَهَا کَعِلْمِهِ بَعْدَ تَکْوِینِهَا... عَلِمَ مَا خَلَقَ وَخَلَقَ مَا عَلِمَ - لَا بِالتَّفْکِیرِ فِی عِلْمٍ حَادِثٍ أَصَابَ مَا خَلَقَ وَلَا شُبْهَةٍ دَخَلَتْ عَلَیهِ فِیمَا لَمْ یخْلُقْ لَکِنْ قَضَاءٌ مُبْرَمٌ

1.. «براى او صفتى كه بدان توان دست یافت، نباشد و حدى ندارد که برایش بتوان مثالی آورد. آراستن کلمات از توصيف او ناتوان و ستودن‌هاى گوناگون در این مقام گم گشته و حيران است. راه‌هاى عميق انديشه نسبت به ملكوت او سرگردان و تفاسير جامع از نفوذ در علمش بريده گشته است. پرده‏هاى ناپيدا نزد كنه پنهانش حايل شده و خردهاى تندرو نسبت به مطالب دقيق در نزديكترين درجاتش گم گشته، پر بركت باد خدائى كه دوربينى همت‌ها به او نرسد و زيركی‌هاى عميق او را درنيابد، متعالى است آن‌كه وقت قابل شماره و عمر دراز و صفت محدود ندارد (عمر دراز براى كسى است كه دورانش پايان داشته باشد) منزه باد آن چنان خدایى كه نه آغازى دارد كه از آن شروع شود و نه انجامى كه به آن پايان يابد و نه آخرى كه در آن‌جا نابود شود» (کلینی، کافی، ج۱، ص۱۳۴-۱۳۵).

2.. «هر چیزی را اراده کند به آن گوید: باش، پس موجود شود. آنچه را آفريده است، بدون نمونه قبلى و بدون رنج و تلاش اختراع نموده است. هر كسى كه چيزى سازد آن را از ماده‏اى سازد و خدا بى‏ماده ساخته است» (کلینی، کافی، ج۱، ص ۱۳۵).

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20838
صفحه از 297
پرینت  ارسال به