شده است و خود متکلمان نیز به این نکته اشاره کرده‌اند. از جمله سخنان ایشان در این بحث که آمیخته با ادله عقلی است، می‌توان به مورد زیر اشاره کرد:

۰.أَوَّلُ الدِّینِ مَعْرِفَتُهُ وَکَمَالُ مَعْرِفَتِهِ التَّصْدِیقُ بِهِ وَکَمَالُ التَّصْدِیقِ بِهِ تَوْحِیدُهُ وَکَمَالُ تَوْحِیدِهِ الْإِخْلَاصُ لَهُ وَکَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَهُ نَفْیُ‏ الصِّفَاتِ‏ عَنْهُ لِشَهَادَةِ کُلِّ صِفَةٍ أَنَّهَا غَیْرُ الْمَوْصُوفِ وَشَهَادَةِ کُلِّ مَوْصُوفٍ أَنَّهُ غَیْرُ الصِّفَةِ فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَقَدْ قَرَنَهُ وَمَنْ قَرَنَهُ فَقَدْ ثَنَّاهُ وَمَنْ ثَنَّاهُ فَقَدْ جَزَّأَهُ وَمَنْ جَزَّأَهُ فَقَدْ جَهِلَه‏.^۱

بسیاری از متکلمان معتزله، زیدیه و امامیه همین دیدگاه را در صفات الهی دارند^۲ و حتی در برخی موارد به این عبارات امام علی علیه السلام‌ استناد کرده‌اند.^۳

در بحث از معنای توحید و اثبات صفت واحد برای خداوند نیز آنچه در جملات امام علی علیه السلام‌ آمده است، ادله‌ای عقلی است که در کتب کلامی نیز به چشم می‌خورد.^۴

امام علی علیه السلام‌ در تفسیر صفت واحد برای خداوند چهار معنا بیان کرده‌اند که دو

است و این آیات در واقع، در مقام طرح و بیان این استدلال‌اند که خداوندی که بر خَلق حضرت آدم علیه السلام - بدون پدر و مادر - تواناست، به یقین می‌تواند حضرت عیسی علیه السلام‌ را بدون پدر بیافریند.^۱

سیره و سخنان امام علی علیه السلام‌

در سخنان امام علی علیه السلام شواهد بیشتری بر عقل‌گرایی و استدلال‌های عقلی وجود دارد؛ برای مثال، در بحث توحید می‌توان به استدلال به برهان حدوث و قدم اشاره کرد:^۲

۱. «الدَّالِ‏ عَلَى‏ قِدَمِهِ‏ بِحُدُوثِ خَلْقِهِ وَبِحُدُوثِ خَلْقِهِ عَلَى وُجُودِهِ»؛^۳ خدایی که با آفریدگانش و با حدوث خلقش بر وجود خویش و نیز بر ازلیتش دلالت و هدایت فرموده است.

۲. «مُسْتَشْهِدٌ بِحُدُوثِ‏ الْأَشْیاءِ عَلَى أَزَلِیتِه‏»؛^۴ (خدا) حدوث اشیاء را بر ازلیت خویش گواه و شاهد گرفته است.

۳. «الحمدلله الدَّالِ‏ عَلَى‏ وُجُودِهِ‏ بِخَلْقِهِ وَبِحُدُوثِ خَلْقِهِ عَلَى أَزَلِه»؛^۵ سپاس خدایی را که با خلق خویش بر وجود خود دلالت کرد و با حدوث آن به ازلیت خود راهنمایی فرمود.

در بحث صفات الهی نیز بسیاری از مباحث متکلمان امامی و حتی معتزلی در سخنان امام علی علیه السلام‌ ریشه دارد؛ برای مثال، نظریه نفی صفات زائد بر ذات که از سوی معتزله و امامیه مطرح شده است، نخستین‌بار در سخنان امام علی علیه السلام‌ مطرح