آنچه در انسان باعث خشم منفی می‌شود، نوعی جهالت ذاتی یا مرکب است؛ زیرا پر واضح است که اگر آدمی بتواند نیک بیندیشد، هیجان خشم هرگز دلیلی منطقی، برای مواجهه با مسائل پیش‌آمده نمی‌باشد. از طرفی خشم (همانگونه که می‌دانیم)، عواقب مضری به دنبال خود دارد که قبلاً پیش‌بینی نکرده‌ بودیم؛ پس خشم، مصداقی از جهل انسان به عوارض جسمی، روان‌شناختی و اجتماعی رفتار است.

۲. مقوّم کفر

از آنجا که مفهوم کفر، نقطه مقابل ایمان است و به یک معنا، مفهوم مخالف کل ارزش‌های اسلام محسوب می‌شود، از محوری‌ترین مفاهیم اعتقادی و ارزشی است. اکنون ما درصدد بررسی رابطه آن با یکی از ضد ارزشی‌ترین صفات، یعنی غضب منفی هستیم. تحلیل مفهومی غضب، ارتباط تنگاتنگ با کفر (شبیه ارتباط علت ناقصه با معلول خود) را تداعی می‌کند. گزاره‌های اخلاقی و روایی نیز، چنان‌که خواهد آمد، چنین ارتباطی را به ذهن هرکسی نزدیک می‌کند و ما غضب را یکی از ارکان و مواد تشکیل‌دهنده کفر می‌یابیم. برای روشن‌شدن مطلب، بحث کوتاهی از ریشه کفر، ضروری به نظر می‌رسد.
کفر (به فتح کاف)، در لغت به معنی پوشاندن^۱ است و لذا به شب تاریک، کافر هم می‌گویند؛ چون همه چیز را می‌پوشاند؛ اما کفر (به ضم کاف)، بر اساس منابع مختلف، به معنای نقیض ایمان و شکرگزاری و به معنی انکار یا جحد می‌باشد.^۲

عقل و لشکریان او و جهل و لشکریان او را بشناسید تا هدایت یابید. سماعه گفت: «فدایت شوم ما چیزی جز آنچه به ما بیاموزید، نمی‌دانیم». حضرت فرمودند: «خداوند عزّوجل عقل را که اولین از موجودات روحانی بود، از سمت راست عرش، از نور خود آفرید، سپس به او امر فرمود: برگرد، برگشت. سپس فرمود: بیا، آمد. بعد خداوند بلند مرتبه فرمود تو را به خلقت عظیمی خلق کردم و بر جمیع خلقم تکریم کردم» و فرمودند: «سپس جهل را از دریای مواج و ظلمانی آفرید، سپس فرمود برگرد، برگشت سپس فرمود: بیا ولی بازنگشت؛ لذا فرمود: خودپسندی کردی و لعن فرمود جهل را. سپس برای عقل پنجاه و هفت لشکر قرار داد... [یکی از آنها] رحمت بود و ضد رحمت غضب است...» .^۱
در این حدیث شریف، حضرت پنجاه و هفت علامت ویژه را برای عقل، در قالب سپاه عقل نام برده‌اند. در ادامه حدیث، این مطلب را تأیید می‌کنند که نقاط ضد قوای عقل، همان قوای جهل می‌شود؛ یعنی غضب از قوای جهل است.
از بین اضدادی که برای غضب در بخش واژه‌شناسی گفته شد، واژه «الرحمة» به رضا نزدیک‌تر است؛ زیرا نتیجه عملی آنها، بخشیدن و رها‌کردن رفتار غضبناکِ خود است. ما برای جلوگیری از کثرت واژگان موافق و مخالف غضب، آنچه را آوردیم که اغلب روایات عنوان کرده‌ بودند؛ ولی واژه‌های هم‌معنی، مثل «الرحمة» را ذکر نکردیم.