است؛ زیرا به جهت کثرت استفاده و نزدیکی مفاهیم غضب و غیظ، چنین کاربردی می‌تواند مرسوم باشد؛ یعنی به زبان فارسی خودمان، می‌توان ادعا کرد که از صدر اسلام تاکنون مفهوم هیجان خشم که همان هیجان غیظ است، مفهوم شناخته‌شده‌ای بوده است. سایر هیجان‌ها نیز، _ که به عنوان شاهد آوردیم _ مانند هیجان شهوت (هیجان جنسی)، و هیجان حرص (هیجان زیاده‌خواهی) و هیجان جوع (گرسنگی) نیز از همین قسم‌اند.
علی‌رغم چنین سابقه‌ای از مفهوم هیجان، در روان‌شناسی هنوز بحث‌های زیادی درباره تعریف قطعی وجود دارد. کالات^۱ می‌گوید: «هیجان حالتی است که سه جنبه شناخت (از موقعیت خطرناک)، آمادگی برای عمل(حالت گریز) و احساس را در بر می‌گیرد». همچنین، ماهیت رابطه بین انگیزش و هیجان هنوز درست مشخص نیست.^۲ رایج‌ترین مبنا برای تفکیک انگیزش از هیجان، بر این فرض بوده که هیجان‌ها اغلب به وسیله محرک‌های خارجی برانگیخته می‌شوند و لذا ذاتاً به محرک‌های محیطی وابسته‌اند؛ اما انگیزه‌ها معمولاً تحت تأثیر محرک‌های درونی ظاهر می‌شوند و معطوف به موضوعات محیطی، مانند آب و غذا هستند؛ در حالی که این نوع توصیف کامل نیست؛ زیرا گاهی بُو یا شکل یک غذای خوشمزه نیز می‌تواند، باعث گرسنگی شود، بدون آنکه علائم بدنی گرسنگی را آشکار کند. این بدان دلیل است که اکثر رفتارهای انگیخته‌شده، با صورت‌هایی از هیجان‌ها و عواطف همراه هستند؛ اما مورد غفلت قرار می‌گیرند و صرفاً موقعی که به رفتارهای هدفمند و برانگیخته خود نرسیم (محرومیت و خشم) یا سرانجام به هدفمان برسیم (لذت و شادی) از این هیجان‌ها آگاه می‌شویم.

یک. علایم فیزیولوژیک هیجان خشم

در طبقه‌بندی و مقوله‌بندی هیجان‌ها بر اساس الگوهای پاسخ فیزیولوژیایی خاص، تلاش‌های موفقی صورت نگرفته است؛ اما از جهت‌گیری هیجان‌ها به صورت مثبت

الف _ انگیزه و انگیزش

انگیزه، همان تمایل خاص برای رفتار خاص و نسبتاً ثابت در زمان است که به موقعیت بستگی ندارد؛ مانند انگیزه پیشرفت^۱ و انگیزه پیوندجویی^۲ یا انگیزه پرخاش که همواره می‌توانند وجود داشته باشند؛ اما انگیزش، مجموع متغیرهای پیچیده ارگانیزمی و محیطی است که عملکرد آنها به فعالیت عمومی و جهت‌دار احساس و رفتار منجر می‌شود. بر این اساس، پرخاش به عنوان رفتاری پیچیده تعریف می‌شود که عوامل مختلف از نوع انگیزه و انگیزش در آن دخیل‌اند.

ب _ هیجان

از آنجا که اغلب، رفتار پرخاشگرانه ناشی از یک محرک هیجانی است، بحث انگیزش ارتباط تنگاتنگی با مفهوم هیجان پیدا می‌کند. این واژه بر خلاف واژه‌های «انگیزه» و «انگیزش»، سابقه استفاده دیرینه‌ای در علوم اجتماعی دارد. در متون اصیل مذهبی ما نیز، به دفعات از این تعبیر استفاده شده است. هیجان خشم تقریبا به همین معنای خاص امروزی، کاربرد زیادی دارد: تعابیری مانند هَیجَانِ الشَّهوَةِ وَهَیجَانِ الحِرصِ^۳ و هَیجَانَ الشَّهوَةِ وَالجُوعِ^۴ در روایات نشان می‌دهد که از زمان صدر اسلام، توجه واژه‌ای و مفهومی به این کلمه بوده است. راغب اصفهانی نیز _ متوفی ۵۶۵ ﻫ . ق_ ، در تفسیر روایتی از امام رضا علیه السلام، از حلم به عنوان حالتی یاد می‌کند که مقابل هیجان الغضب است.^۵
در اوایل تحقیق، هنگام بررسی واژه‌ها به این نکته اشاره کردیم که خشم و غضب به جای هم به کار می‌روند و اغلب، مراد از هیجان الغیظ همان هیجان الغضب