جمع‌بندی روش‌های مقابله‌ای دینی

در کل، روش‌های مقابله‌ای طرح‌شده را می‌توانیم، به دو گروه کلی روش‌های پیشگیری و روش‌های درمانی تقسیم کنیم؛ زیرا عملاً برخی روش‌های مقابله‌ای در صحنه خشم قابل عمل نیستند و لازم است که از قبل تمرین شوند.

الف _ روش‌های پیشگیری

در اینجا به طور گسترده‌ای می‌توان روش‌ها را مطرح کرد. به نظر منطقی می‌آید که ابتدا عوامل جسمی خشم مورد بررسی قرار گیرد، بعد مسائل روان شناختی. در این رابطه تغذیه‌ مناسب که به آن اشاره شد، باید بیشتر بررسی شود؛ مثلاً در حدیث است که خودداری از مصرف گوشت بیش از مدت خاصی، باعث بدخلقی^۱ می‌شود. بعد از جسم نوبت روح و روان می‌شود. در این بخش، موضوعات وسیعی شامل خودشناسی، خودسازی و تربیت مذهبی و اخلاقی مطرح است. برای فردی که مبتلا به پرخاش است، در خارج از صحنه خشم، باید زمینه شناخت خود و تغییر عادت‌های رفتاری و نگرش‌های اشتباه را توصیه کرد. اصلاح خطاهای شناختی از دید مذهبی نقش مؤثری دارد و همچنین تغییر عادت‌های رفتاری و تمرین‌های مختلف، مانند تمرین تواضع در برابر تکبر و تمرین عشق‌ورزیدن به خدا و بندگانش در برابر کینه‌جویی و حسادت‌ورزی. همچنین برای کنترل نیازهای کاذب، تمرین قناعت می‌تواند مفید باشد.^۲

ب _ روش‌های درمانی

برای درمان، روش‌هایی باید طرح کرد که مربوط به صحنه خشم باشد؛ یعنی وقتی

رسول خدا صلی الله علیه و آله: هر ‌کس از ماه شعبان را روزه بگیرد، از هر گونه لغزش و وصمه و بادره‌ای پاک خواهد شد. ابوحمزة می‌گوید: از ابی‌جعفر علیه السلام پرسیدم: «وصمه چیست؟» فرمودند: «قسم و نذر برای گناه». پرسیدم: «بادره چیست؟» فرمودند: «قسم هنگام خشم که توبه از آن پشیمانی است».
با توجه به موقعیت و بافتی که در آن توصیه شده است؛ یعنی فضای روزه‌گیری ماه شعبان در پیشواز ماه خدا، این حدیث، معنای مقصود ما را پیدا می‌کند. حضرت در فضای اشتیاقی که در استقبال از ماه خداوند است، برای فرد روزه‌دار می‌فرمایند که در واقع، عمل به دستورات معنوی این ماه، او را از خشم نگهداری خواهد کرد؛ چون از عوارض خشم، او را نگهداری می‌کند. تأکید دارند که از هر لغزشی حتی بادره‌ای که لغزش ناشی از زمان خشم است.
آنچه در چنین موقعیت‌ پیش‌آمده است، فضای معنوی ارتباطی با مبدأ آفرینش‌، از سویی شوق و هیجان تقرب، بی معناشدن مسائل روزمره و موضوع خشم، به معنی کمتر ارزیابی‌کردن اهمیت آن و وفور دستورالعمل‌های رفتاری مذهب این ماه در توجه‌برگردانی از رفتارهای پرخاشگرانه‌ و... همه ابعادی را برای فرد خشمگین فراهم می‌کنند که تسهیل جدی در کنترل خشم را برای او فراهم می‌آورند.
راه بازگشت از رفتارهای ناشی از خشمی که جنبه حق‌الناس ندارد، تا حدودی باقی است. این به این معنا است که فرد مؤمن، بعد از یک لغزش اعتقادی که قسم بیجا باشد، اعتقادات خود را از دست ندهد و به واسطه یک قسم ناشی از خشم، سوابق دینی خود را از‌بین‌رفته تلقی نکند؛ لذا صرف پشیمانی، توجیه خوبی برای پاک‌شدن اثر رفتار می‌باشد. در واقع خداوند، موضوعی را که مربوط به خودش است، زودتر می‌بخشد تا موجبات نزدیکی هر چه بیشتر بنده‌اش را به خود فراهم کند؛ اما در مورد حق‌الناس به نظر می‌آید، در شرع هیچ مماشاتی نیست و خشم زیاد، هرگز یک رفتار ناهنجار و خسارت‌آور را برای صاحب خشم توجیه نخواهد کرد.