فصل ششم: مقابله چند وجهی

در بین روایات، به دستورالعمل‌هایی می‌رسیم که طبقه‌بندی آنها در ذیل یک عنوان مربوط به شیوه خاص مقابله با خشم ممکن نیست. نگاه عمیق‌تر به روایت نشان می‌دهد که بین تمام توصیه‌های ترکیب‌شده آن، روابطی منطقی وجود دارد که انجام این مقابله را عملی‌تر و جدی‌تر می‌نماید. از آنجا که خشم نیز، یک رفتار با ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری است، شایسته است شیوه‌های کنترل آن نیز همه ابعاد باشد. یکی از این موارد، حدیث رسول خدا‌ صلی الله علیه و آله است که شامل توصیه‌های رفتاری، شناختی و معنوی است:
یا عَلِی، لا تَغضَب، فَإِذَا غَضِبتَ فَاقعُد وَ تَفَکر فِی قُدرَةِ الرَّبِّ عَلَی العِبَادِ وَ حِلمِهِ عَنهُم، وَ إِذَا قِیلَ لَک: اِتَّقِ اللهَ فَانبِذ غَضَبَک، وَ رَاجِع حِلمَک.^۱
ای علی! خشمگین مشو و هر گاه به خشم آمدی، بنشین و درباره قدرتی که پروردگار بر بندگان دارد و گذشتی که از آنها می‌کند، بیندیش و هر گاه به تو گفته شد: «از خدا بترس!»، خشمت را دور افکن و به گذشت و بردباری خویش مراجعه کن.
این روایت خطاب به حضرت علی علیه السلام است. پیش تر نیز، حدیثی از حضرت، در

نشود؛ زیرا رفتن جدی به سوی یک عمل زشت و انتخاب عمدی آن، باعث ایجاد عادت بیشتر به آن عمل خواهد شد. حدیث دیگری از امیرمؤمنان علیه السلام این معنا را تاکید می‌کند:
لا تُسرِعَنَّ إِلَی الغَضَبِ فَیتَسَلَّطَ عَلَیک بِالعَادَةِ.^۱
به سوی خشم مشتاب که به عادت بر تو مسلّط می‌شود.