مقابله به کمک حفظ معیار

۱.حق‌گرایی

یک موضوع مهم در کنترل خشم، خارج‌نشدن از حق است. معنای حق، تا حدی بدیهی است. اما منابع روایی، حق را بیشتر به وسیله مصادیق آن معرفی می‌کنند. موارد زیادی در کلام امیرمومنان‌ علیه السلام قرآن، کتاب خدا، رسول‌خدا صلی الله علیه و آله و آخرت از مصادیق حق‌اند. پذیرش کلمه حق، سخت و احساس همراه آن تلخ است. منابع روایی، پذیرش حق را امر دشوار می‌نامند. در بسیاری از روایات، دستور به حق و حق‌گویی در موارد هیجانی، به ویژه حالت غضب است. مراعات جنبه حق، مساوی با کنترل غضب منفی است. به دلیل اینکه اگر غضب با فرض مراعات حق باشد، ضرری ندارد و نیاز به پرهیز ندارد. آنچه در غضب مهم است، کنترل غضب منفی است.
همان‌گونه که در بررسی ویژگی نفاق در خشم‌ منفی اشاره کردیم، حق‌گرایی از این نظر که انسان را از نفاق، دورویی و تضاد فکر و عمل دور می‌کند، شفابخش غضب است. به همین دلیل، در روایات نفاق، خشم یا حفیظه از پایه‌های نفاق شمرده شده است(مراجعه به نشانه‌ نفاق). ملازم حقیقت‌بودن در تمام حالت‌ها سفارش شده است. حدیث امیرمؤمنان علیه السلام شاهد این مطلب است:
عَلَیک بِتَقَوَی اللهِ فِی الغَیبِ وَ الشَّهَادَةِ وَ لُزُومِ الحَقِّ فِی الغَضَبِ وَ الرِّضَا.^۱
در نهان و آشکار پرهیزگار باش و در خشم و خشنودی ملازم حق باش.
مراعات حق در حال پرخاش و رضایت اهمیت دارد؛ یعنی خارج‌نشدن از تعادل در مواقع هیجانی سفارش شده است. به طور کلی، دستورات اسلام بر اساس ارائه میزان حق و باطل طراحی شده است. میزان در غضب، خارج‌نشدن از حق و حقیقت است. حدیث نبوی معتبر این مطلب را بیان نموده است:

مشابه این روایات که جرعه‌ کنترل خشم را تشویق نمایند، در بین روایات اهل بیت زیاد می‌بینیم.^۱
به طور کلی، روایات دیگر نشان می‌دهند، فرهنگ دینی ما، کنترل هر‌گونه حالت عاطفی‌هیجانی افراطی را توصیه کرده است. حالت خشم، میل و انگیزه، ترس و دلهره، شهوت یا انگیزش که جنبه جسمانی دارد. چنین دسته بندی در روایت شریف امام صادق علیه السلام بیان شده است:
مَن مَلَک نَفسَهُ إِذَا غَضِبَ، وَ إِذَا رَغِبَ، وَ إِذَا رَهِبَ، وَ إِذَا اشتَهَی، حَرَّمَ الله جَسَدَهُ عَلَی النَّارِ.^۲
هر ‌کس، وقتی خشم می‌گیرد یا به چیزی رغبت پیدا می‌کند یا می‌ترسد یا هوس چیزی را می‌کند خویشتن داری ورزد، خداوند پیکر او را بر آتش حرام گرداند.
جمع‌بندی این بخش این است که دین اسلام، بیشتر به قدرت روحی و توانایی کنترل احساسات و هیجان‌ها اهمیت می‌دهد. توانایی جسمی، مانند مبارزه یا برخورد فیزیکی در مرتبه دوم است. شجاعت واقعی نیز در روایات، کنترل هوی و هوس یا مقابله و حذف تمایلات شدید عاطفی معرفی شده است.^۳ چنین مقابله‌هایی، قدرت و قوه محسوب می‌شود:
قُوَّةُ الحِلمِ عِندَ الغَضَبِ أَفضَلُ مِن القُوَّةِ عَلَی الانتِقَامِ.^۴
توانایی کنترل موقع خشم، بهتر از توانایی موقع انتقام است.