الف _ عامل فردی شناختی

ابتدا به بررسی عواملی می‌پردازیم که جنبه فردی دارد؛ بدین معنا که اختلاف سطوح هیجان، به تفاوت‌های افراد مربوط می‌شود. یکی از این تفاوت‌ها، نوع نگرش افراد در موقعیت‌های هیجانی از جمله غضب است. اغلب غضب، محصول نوعی اشتباه‌ در ارزیابی است. اشتباه هم نسبت به عواقب خشم^۱ در آینده و هم نسبت عوارض نقد آن، مانند احساس پشیمانی و ذلت ‌نفس^۲ می‌باشد، به طوری که ممکن است، کسی فکر کند، عواقب آتی یا نقد خشم، هر چه باشد، خیلی مضر نیست یا آزاد کردن خشم، برای سلامتی مفید است ارزیابی مادی از جهان و نادیده ‌گرفتن نقش عوامل ماورایی منجر به نارضایتی از تقدیر و سرنوشت شده و باعث خشم خواهد شد.^۳ همچنین چشم‌داشت و انتظار از دیگران^۴ ؛ زیرا منطق چنین کسی این است که باید دیگران همیشه نفع او را در نظر بگیرند و الا مستحق سرزنش اند !. عامل شناختی دیگر، تاًکید بر اثبات خود‌برتری است که تحت عنوان خودمحوری تحول‌نیافته یا تکبر آن را معرفی کردیم. زیرا فرد خودمحور، به جهت عدم تحول شناختی، ظرفیت پذیرش دیگران را ندارد و فرد متکبر نیز، تحت عنوان الکبریا و العظمه در حدیث حضرت عیسی علیه السلام از عوامل غضب شمرده شده است؛ چون فرد متکبر، خود را برتر از همه می‌داند؛ ولی دیگران انتظارش را برآورده نمی‌کنند؛ لذا خشمگین می‌شود. در اینجا اغلب خطاهای شناختی مشهور را که روان‌شناسان شناختی در خشم دخیل می‌دانند،

مکانیزم‌ها را از بین می‌برد و لذا فرد، دچار استرس و نگرانی غیرمنطقی می‌شود. این حالت ناآرام موجب تحریک‌پذیری فرد می‌شود؛ لذا دستورات اسلام دقیقاً در مواجهه با این ترس کاذب صورت می‌گیرد که باید حق را پذیرفت؛ ولو که به ضرر باشد. توجه به حدیث امام صادق علیه السلام در پاسخ به سؤال از مکارم اخلاق در این زمینه مفید می‌باشد که فرمودند:
العَفوُ عَمَّن ظَلَمَک، وَ صِلَةُ مَن قَطعَک، وَ إِعطَاءُ مَن حَرَمَک، وَ قَولُ الحَقِّ وَ لَو عَلَی نَفسِک.^۱
گذشت از کسی ‌که به تو ستم کرده است، ارتباط برقرار‌ کردن با کسی ‌که از تو بُریده است، عطا‌ کردن به آن‌که از دادن چیزی به تو دریغ کرده است و گفتن حقّ، اگر چه ضدّ خودت باشد.

جمع‌بندی دیدگاه ‌اسلام در عوامل خشم

بر اساس همه روایاتی که بررسی کردیم، می‌توان دیدگاه اسلامی عوامل خشم را مطابق نمودار زیر به دو گروه کلی فردی و اجتماعی تقسیم کرد. همچنین هر کدام از دو گروه را با عوامل هفت‌گانه فرعی معرفی کرد. در ادامه، این عوامل را تبیین می‌کنیم.
عوامل غضب:
فردی:
۱. شناختی: غفلت از عواقب، پیش‌فرض‌های منفی (نفاق)، تفسیر منفی از آینده،توقع و چشم‌داشت
۲. عاطفی _ هیجانی: طمع، حسادت، کینه‌توزی، میل و آرزو
۳. رفتاری _ شخصیتی: تندخویی، تحرک، پرگویی، پیش‌فعالی
۴. زیستی _ فیزیولوژیکی: نیازها
اجتماعی:
۵. اموز ناخواسته: تحت همین عنوان روایت
۶. قضاوت به حق: تلخی سخن حق
۷. انکار و تکذیب: تحت همین عنوان روایت