إِنَّ الکیسَ مَن کانَ لِشَهوَتِهِ مَانِعاً وَ لِنَزوَتِهِ عِندَ الحَفِیظَةِ وَاقِماً قَامِعاً.^۱
زیرک کسی است که جلوگیر شهوت خود باشد و هنگام خشم، تندی و تیزی خویش را مقهور و سرکوب کند.
دلیل مطلب هم روشن است؛ زیرا زیرکی، نوعی فعالیت فکری بر اساس توجه به نکات ظریف و دقیق در نتایج اعمال محسوب می‌شود. فرد کیس کسی است که از بی‌نتیجه‌بودن غضب آگاه است و بلافاصله قبل از بروز رفتار، از آن پرهیز می‌کند؛ گویا فرد زیرک، حافظ نیروی عقل خود بوده و از هرگونه آسیبی آن را محافظت می‌کند. در همین مضمون روایت امام صادق علیه السلام نیز، مؤید این مطلب است که حکمت و درست‌اندیشی حکیم، یعنی فرد صاحب توانمندی تعقل و تفکر، در گرو صاحب اختیاربودن، نسبت به غضب است:
الغَضَبُ مَمحَقةٌ لِقَلبِ الحَکیمِ، وَ مَن لَم یملِک غَضَبَهُ لَم یملِک عَقلَهُ.^۲
خشم، دل حکیم را تباه می‌کند و کسی که اختیار خشم خود را نداشته باشد، اختیار عقل خویش را ندارد.
جمع‌بندی روایات این بخش در آسیب‌های شناختی این است که اولاً تعبیر روایات، همه بر روی غضب است؛ یعنی آثار مضر غضب، موقعی است که هیجان به پرخاشگری تبدیل شده باشد؛ اما صرفاً در غیظ یا خشم تنها که هیجان بدون رفتار پرخاشگرایانه باشد، گفتیم که با غضب فرق داشته و مفاد روایات این بخش نمی‌باشد. به طور بدیهی، رفتارهای پرخاشگرانه، انسان را هم به لحاظ قوای شناختی درونی به هم‌ می‌ریزد و هم به لحاظ رفتار بیرونی از او انسانی می‌سازد که سبک، کم‌شخصیت و به دور از اندیشه می‌باشد؛ لذا در روایت حضرت امیر علیه السلام داریم که؛
الغَضَبُ مَرکبُ الطَّیشِ.^۳
خشم، مَرکب سبک سری است.

انسانی که فصل منطقی از جنس حیوان، قوه عقلی او می‌باشد، بدون برخورداری از عقل و حداقل در طول مدت غضب، ارزش رفتارهایش تا حد بهائم سقوط خواهد کرد. حدیثی دیگری از آن حضرت، این حقیقت را بیان می‌کند:
مَن غَلَبَ علَیهِ غَضَبُهُ وشَهوَتُهُ فَهُوَ فِی حَیزِ البَهَائِمِ.^۱
هر که خشم و شهوتش بر او چیره شوند، در جایگاه ستوران است.
در توصیف غلبه غضب نیز، در روایت زیر از آن حضرت را داریم که فرمودند:
لاینبَغی أَن یعُدَّ عاقِلاً مَن یغلِبُهُ الغَضَبُ وَ الشَّهوَةُ.^۲
کسی ‌که خشم و شهوت بر او مسلط است، سزاوار نیست عاقل شمرده شود.
عکس فرایند تأثیرگذاری خشم نیز تصویر شده است؛ یعنی روایاتی داریم که شناسایی عقل و فکر سالم از غیر سالم را به وسیله غضب ممکن دانسته‌اند؛ یعنی اگر رای و نظر درستی موقع خشم صادر بشود، معلوم می‌شود که از سخت‌ترین مرحله و خطر گذشته است؛ یعنی اعتقاد صاحب رای به اندازه‌ای جدی است که خشم هم نمی‌تواند او را منصرف کند. خشمی که موقع بروزش، هیچ ضمانتی ندارد که انسان را بر خلاف عقاید پیشینش حرکت دهد؛ مانند حدیث شریف از امام مجتبی علیه السلام که فرمودند:
لا یعرَفُ الرَّأی إِلّاعِندَ الغَضَبِ.^۳
رأی [واقعی] جز به گاه خشم شناخته نشود.
همچنین است، اگر زیرکی (کیس) را از ثمرات عقل سالم بدانیم، طبق روایت زیر از امیر مؤمنان علیه السلام، زیرکی نیز، به وسیله کنترل خشم و شهوت شناخته خواهد شد: