جمع‌بندی

مرور گزاره‌های دینی در ماهیت خشم، ما را به بینشی کلی درباره ماهیت خشم می‌رساند. در دیدگاه دینی، خشم به عنوان یک هیجان، خصلت یا ویژگی فطری است با شناسه‌های جسمی؛ مانند سرخ شدن صورت، حرارت بدنی، قرمزشدن چشم‌ها و شناسه‌های هیجانی که از آن به غیظ تعبیر می‌شود؛ در صورتی که این حالت هیجانی منجر به پرخاشگری شود، از آن به غضب تعبیر می‌شود و حالت‌‌های مختلف رفتاری را شامل می‌شود؛ مانند خشم‌ کلامی، خشم‌ رفتاری و تندخویی.

د _ انواع خشم

بر اساس موارد کاربرد غضب و مفاهیم مشترک با آن در آیات و روایات، غضب از حیث‌های مختلفی تقسیم‌ می‌پذیرد. از لحاظ منبع صدور، غضب هم به خداوند نسبت داده شده و هم به انسان که مخلوق خداست؛ لذا می‌توان آن را به دو صورت غضب‌ الخالق و غضب المخلوق توصیف کرد. از لحاظ صفت مخلوق، می‌توان خشم را چنین تصور کرد که در سطح درونی و به اصطلاح قلبی باشد که به آن غیظ می‌گوییم یا بروز پیدا کند که همان غضب مشهور است؛ اما افراد را می‌توان از جهت طول زمان بروز خشم و فاصله‌اش تا افول، به چهار حالت تصور کرد. به لحاظ فاعل خشم نیز، یکبار از فرد بالادست نسبت به فرودست صادر شود یا از شخص فرودست نسبت به بالادست. هر کدام از موارد فوق نیز ممکن است، محمود باشد یا مذموم. در سطور زیر، این حالت‌های تصورشده را بررسی می‌کنیم.

۱. غضب خالق و مخلوق

در موارد زیادی از منابع دینی، غضب را به عنوان صفت خداوند می‌بینیم، همان‌گونه که در مورد انسان به کار برده می‌شود؛ اما غضب الخالق که منظور غضب خداوند می‌باشد، از بهترین و متعالی‌ترین نوع غضب بوده و معمولاً نسبت به مخالفان خداوند و مستحقان عقوبت صادر می‌شود. غضب خداوند، نشانه‌ای از عدالت، حکمت و صفات شایسته دیگری از او می‌باشد.

یک عامل مهم ژنتیکی برخوردار است. عامل ژن، در سلسله نسل‌ها و اجداد هر فردی مطرح می‌شود و لذا با ماهیت‌ مشترک بین همه انسان‌ها متفاوت بوده و ما آن را تحت عامل سرشتی ذکر کردیم؛ یعنی هیجان خشم، در ذات همه انسان‌ها موجود است؛ ولی از لحاظ کیفیت بروز و ظهور آن (که اعتدال داشته باشد یا نداشته باشد) به صفات نسبتاً ثابت افراد بستگی دارد و به نسل بعدی منتقل می‌شود. این مطلب، نظریه‌های ژنتیکی شخصیت را در روان‌شناسی تقویت می‌کند.

ج _ خشم، لازمه زندگی

نوعی از تعریف خشم، تعریف بیرونی است؛ یعنی تعریف خشم به عنوان پدیده‌ای اجتماعی و ضرورت در طبیعت زندگی. در مباحث روان‌شناسی اجتماعی نیز، تحت عنوان انواع روابط اجتماعی، از قالب ‌رفتاری پرخاشگری _ که همان خشم و غضب است _ بحث می‌شود. نوع دیگری از بیان ماهیت خشم، بیان خارجی آن است؛ یعنی اینکه گفته شود، خشم لازمه طبیعت زندگی انسان است و زندگی دنیوی او، بدون صورتی از آن ممکن نیست؛ در این صورت خشم، جزو صفات ذاتی زندگی یا طبیعت خارجی انسان خواهد بود. ظاهر کلام مولا امیرمؤمنان علیه السلام در نهج ‌البلاغه نیز، این مطلب را می‌رساند:
أَلا وَ إِنَّ هَذِهِ الدُّنیا الَّتِی أَصبَحتُم تَتَمَنَّونَهَا وَ تَرغَبُونَ فِیهَا وَ أَصبَحَت تُغضِبُکم وَ تُرضِیکم لَیسَت بِدَارِکم وَ لا مَنزِلِکمُ الَّذِی خُلِقتُم لَهُ وَ لا الَّذِی دُعِیتُم إِلَیهِ أَلا وَ إِنَّهَا لَیسَت بِبَاقِیةٍ لَکم وَ لا تَبقَونَ عَلَیهَا^۱
آگاه باشید! این دنیایی که شما آرزویش را دارید و خواهان آنید، ولی او شما را گاه ناخشنود و گاه خشنود می‌سازد، آن سرا و منزلگاهی نیست که برایش آفریده شده‌اید و نه آن جایی که بدان فراخوانده شده‌اید.
یعنی ویژگی زندگی بشر چنین است که آدمی را به خشم یا خشنودی وادار ‌کند؛ زیرا لزوماً با محدویت و ناکامی‌های قهری قرین است و همیشه بر وفق مراد نیست و مطابق خواسته انسان پیش نمی‌رود.