فصل دوم: ماهیت خشم در روان‌شناسی

الف _ واژه‌شناسی «خشم» در ادبیات لاتین

قبل از ورود به بحث روان‌شناسی خشم، لازم است، موقعیت مفهوم خشم در ادبیات لاتین بررسی شود. در این خصوص، با بررسی اولیه، واژه‌هایی که مفهوم مشترکی با خشم یا غضب، غیظ و... دارند، می‌توان به ترتیب جدول (۱) یاد کرد. همچنین، مطابق فرهنگ واژگان مشهور، مانند کاپلان^۱ می‌توان واژگان مرتبط با پرخاش، پرخاشگری یا صورت‌های مختلف بروز پرخاشگری را به ترتیب جدول (۲) تنظیم کرد. واژه‌نامه روان‌شناسی براهنی و دیگران نیز، مؤید این ترجمه‌ است. از آنجا که هدف این پژوهش، دسترسی به مفاهیم مشترک بین علم روان‌شناسی و متون اصیل دینی‌مان می‌باشد بی آنکه نیازمند انواع کاربردهای واژگان مذکور باشیم، بیشتر در پی استعمال مفاهیم مرتبط با موضوعات روان‌شناختی و انسان‌شناختی خواهیم رفت؛ لذا از خشم یا پرخاش به عنوان یک رفتار یا یک هیجان یاد خواهیم کرد.
کتاب «DSM IV» که منبعی مهم برای تشخیص مشکلات رفتاری و شخصیتی جدی و بیمارگونه طراحی شده، از پرخاشگری^۲ صحبت به میان می‌آورد. در این

اما در فرایند کنترل غضب نیز، مطابق با نمودار (۳)، عامل دیگری که در مخلوق دخیل است، کظم است؛ یعنی می‌توان گفت که ابتدا حلم، آن حالت غیظ را کنترل می‌کند که مقدمه ایجاد غضب است و زمینه کظم را فراهم می‌کند. در مواردی که غضب در مرتبه ضعیفی حاصل شده باشد، امکان کنترل غضب مستقیماً از مرتبه عمل یا رضا وجود دارد؛ ولی اگر شدید باشد، ابتدا با کظم و بعد رضا.
سپس حلم که قدرت کنترل بیشتر عقلانی است، تبدیل به اراده بر کنترل شده و به صورت رضا جلوه‌گر می‌شود و فرایند پرخاش یا غضب را متوقف می‌کند؛ اما فرایند شکل‌گیری کظم نیز، ناشی از به کارگیری عقل و عادت به بردباری یا تحلّم است؛ بنابراین در حدیث حضرت علی علیه السلام آمده که کظم، ثمره حلم است. بدون توانایی حلم امکان فروکشی خشم یا غیظ وجود نخواهد داشت: «الکظمُ ثَمَرَةُ الحِلمِ»^۱ ؛ «فروخوردن خشم، میوه بردباری است». توصیف فوق، بیشتر جنبه لغوی دارد و لازم است که پدیده خشم و به خصوص پرخاشگری به لحاظ تطبیق بر تعریف روان‌شناسی از پرخاش بیشتر بررسی شود.