او را می‏ستایند و در صورتى که با شکست مواجه شود، دست‌کم دیگران، او را سرزنش نمى‏کنند؛ زیرا این کار او، تصمیم فردى نبوده و دیگران نیز به‏نحوى در آن نقش داشته‏اند. بنابراین، در تصمیم‏گیرى‏ها، مشورت با دیگران، به‏ویژه افراد متخصص و باتجربه و عاقل، بسیار راهگشاست.

هـ ـ توکّل

پس از آنکه همه پیش‏شرط‏های لازم برای تصمیمی درست و منطقی حاصل شد، لازم است به خداوند متعال، توکل و به او تکیه کنیم. به عبارت دیگر، اکنون باید از امید داشتن به دیگران دست بشوییم و کار را به خدا واگذاریم. اگر تمام آنچه پیش از این گفته شد، صورت گرفته باشد، توکل به خداوند، آخرین مرحله تصمیم‏گیری خواهد بود. این نکته را می‏توان از آیه ۱۵۹ سوره آل عمران که خطاب به رسول خداست نیز برداشت کرد:

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَوَکِّلینَ.

۰.به [برکت] رحمت الهى، در برابر آنان [مردم‏] نرم [و مهربان] شدى و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو پراکنده مى‏شدند. پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش بطلب! و در کارها با آنان مشورت کن! اما هنگامى که تصمیم گرفتى، [قاطع باش و] بر خدا توکل کن! زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست دارد.

نقل شده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مردى که پرسید: «زانوى شترم را ببندم و به خدا توکل کنم، یا رهایش گذارم و توکل کنم؟» فرمود:

اِعقِلْها و تَوَکَّلْ.^۱

۰.با توکّل، زانوى اشتر ببند.

تصمیم‏گیری نادرست و نابودی فرد و مشاوره با اهل فن، مایه همگرایی با صاحبان خرد دانسته شده است:

مَنِ استَبَدَّ برأیهِ هَلَکَ، ومَن شاوَرَ الرِّجالَ شارَکَها فی عُقُولِها.^۱

۰.هر که خودرأیى کند نابود شود و هر که با بزرگان به مشورت نشیند، در خردهایشان شریک شود.

براساس روایات، مشورت از طریق آگاهى دادن به شخص در مورد رفتارهاى مناسب در موقعیّت‏هاى مختلف، تنظیم رفتار را تسهیل کرده و از ندامت پیشگیرى می‏کند. امام على علیه السلام می‏فرماید:

لَا نَدِمَ مَنِ اسْتَشَارَ.^۲

۰.کسى که مشورت کند، پشیمان نشود.

مشورت موجب می‏شود انسان شناخت بهترى درباره موضوع مشاوره بیابد و گزینه مناسب را بر گزیند. بنابراین، مشورت در تنظیم رفتار، بسیار مفید و ارزشمند است. گذشته از مواردى که مشورت به انتخاب درست و موفقیت‏آمیز منتهى می‏شود ـ که ارزش و اهمیت آن بر کسى پوشیده نیست ـ حتى اگر مشورت به خطا منجر شود، باز ارزشمند است؛ زیرا فرد از نظر شرعى و عقلى به تکلیف و وظیفه خود درمشورت کردن با دیگران عمل کرده و به همین جهت هم نزد خدا و خلق، معذور خواهد بود؛ چنان‏که امام کاظم علیه السلام می‏فرماید:

مَنِ اسْتَشَارَ لَمْ‏یعْدَمْ عِنْدَ الصَّوَابِ مَادِحاً، وَ عِنْدَ الْخَطَإِ عَاذِراً.^۳

۰.هر کس مشورت کند، اگر [کارش] درست باشد، ستایش می‏شود و اگر [کارش] نادرست باشد، معذور است.

یعنى کسى که با مشورت کارى انجام دهد، اگر اثر مفید در پی داشته باشد، دیگران